مسجد جامع شهر

زماني، عباس. "مسجد جامع گناباد". دوره 8، ش 92 (خرداد 49): ص 6-14، تصوير.

خلاصه:موقعيت جغرافيايئ گناباد، سابقة تاريخي شهر، توصيف معماري و فضابندي مسجد وموقعيت آن درسطح شهر، ديوارها، سقفها، تزئينات روي آنها، آجرهاي ساده و گلداربنا،رواقها، ستونها، طارمي آجري مشبك، كتيبه‌ها، محراب و مشخصات تزئيناتي آن، ايوانها وسقف، اهميت تاريخي اين بنا، رابطة معماري مسجد مزبور با بناهاي دوره سلجوقي، نقوشبكاررفته دراين مسجد و سابقه تاريخي آن.

مسجد جامع گناباد

 دكتر عباس زماني   استاديار دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران

گناباد مركز شهرستان گناباد در سيصد كيلومتري جنوب مشهد واقع است و تا تهران 1200 كيلومتر فاصله دارد. طول اين شهر 58 درجه و 20 دقيقه و عرض آن 34 درجه و 41 دقيقه و ارتفاعش 1100 متر است1.

گناباد در تقاطع جاده‌هاي شرقي و مركزي ايران يعني جاده مشهد- زاهدان و يزد- مشهد واقع و يكي از شهرهاي قديم خراسان است. فردوسي شاعر گرانقدر ايران در شعري كه بمناسبت برگشتن ايرانيان و تورانيان از جنگ سروده است از گناباد نام برده است:‌

دو سالار هر دو ز كينه بدرد                        همي روي بر گاشتند از نبرد

يكي سوي كوه گنابد2 برفت            يكي سوي ريبد خراميد تفت

مقدسي در كتاب (احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم) از اين شهر بنام (جنابد)3 و (ينابد)4 ياد مي‌كند. در كتاب جغرافي معتبر قرن چهارم هجري (حدود العالم من المشرق الي المغرب) نيز اين شهر ينابد ناميده شده است.5

ابن حوقل در كتاب صوره6 الارض گناباد را به عنوان (ينابذ) ياد كرده است:‌(واما ينابذ فمدينه اكبر من خور و بناؤها من طين و لها قري و رساتيق و شر بهم من ماء قني لهم).

استخري نيز گناباد را مانند ابن حوقل (ينابذ ناميده 7: « من سنکان الي ينابذ يومان و من ينابذ الي قاين يومان...»

لسترنج مستشرق انگليسي ـ1933- 1854 ميلادي ) مؤلف كتاب جغرافياي تاريخي سرزمينهاي خلافت شرقي نيز راجع باين شهر صحبت كرده است:‌(گناباد شهر بزرگي است در شمال خاوري تون كه ابن حوقل آنرا (ينابذ) و مقدسي(جناود) ناميده‌اند و باشكال ديگر هم خوانده شده).

ساختمانهاي اين شهر در قرن چهارم از گل بود، هفتاد دهكده داشت و آبش از كاريز حاصل ميشد. ياقوت گويد آنرا گنابذ گويند، بجاي جنابذ. حمدالله مستوفي گويد: (جنابذدر تلفظ گنابد گويند شهري كوچك است بهتر از خور چند موضع توابع دارد واو را قلعه‌اي است كه پسر گودرز ساخته است و حصارهاي محكم دارد چنانكه از بالاي آن تل ريگ تا غايت ديه‌ ها و ولايتها مجموع در نظر باشد اما هرگز آن ريگ در باغات نمي‌آيد و آبش از كاريز است و چهار فرسنگ درازي كاريز است و چاه آن تخميناً هفتصد گز باشد و بيشتر كاريزها همچنين عميق باشد و كاريزها از طرف جنوب به شمال ميرود و قلعه‌اي بر دو طرف آنست يكي را قلعه خواشير گويند و ديگري را قلعه درجان. حاصلش غله و ميوه و ابريشم نيكو و فراوان باشد)8.

گناباد در دورة خوارزمشاهيان نيز آباد و داراي اهميت بوده است زيرا يكي از سه مسجد دو ايواني خراسان كه ذيلا معرفي ميشود در آن ساخته شده و در واقع اين شهر در رديف شهر زوزن9 مقر ملك زوزن و در قلب استان كوهستان قرار داشته است10.

مسجد جامع گناباد از نظر پلان در عداد بناهاي دو ايواني11 و عبارت است از يك حياط بطول 66 متر و عرض 44 متر، دو مدخل، دو رشته رواق، دو شبستان و دو ايوان كه مجموعا در اطراف حياط قرار دارند.

دو مدخل از كوچه‌اي كه در شرق مسجد واقع است به آن راه ميدهند وبه عبارت ديگر در دو زاوية شمال شرقي و جنوب شرقي در حياط قرار دارند.

مدخل جنوب شرقي ساده است ولي در مدخل شمال شرقي تزيينات جالبي وجود دارند. اين مدخل قبل از در بشكل ايواني است كه سقف آن جناغي مي‌باشد و با آجرهاي مربع بطور زيگزاگ پوشيده شده است. كف مدخل نيم متر از كوچه مرتفع‌تر است و در طرفين آن دو سكوي آجري به ارتفاع 80 سانتي‌متر قرار دارند و ارتفاع دو ديوار جنبي از روي سكوها سه متر است. [6]

در پاية سقف جناغي يك باند گچي سفت به عرض 25 سانتي متر در بين دو نوار باريك گچي در سرتاسر دو ديوار جنبي و بالاي در قرار دارد. در نگاه اول تعدادي نقوش بيضي به چشم ميخورد كه بطور وارونه تكرار شده است ولي پس از دقت بيشتر پرندگان و گياهاني كه در اين باند مجسم شده‌اند جلب توجه مي‌كنند. پرندگان باريك اندام و داراي دم بلند‌اند و شبيه داركوب مي‌باشند و بطور متقارن12 روبرو و يا پشت به پشت هم قرار گرفته‌اند. ساقه گياهان در نوار بالا و سر برگ آنها در نوار پائين قرار گرفته است و هفت برگ كوچك در هر طرف وجود دارند به نحوي كه پاي پرندگان در روي برگ چهارم و منقار آنها در روي برگ دوم قرار دارد. در مركز بيضي يك نقش گلابي در بين چهار جفت برگ كوچك و يك برگ بزرگ قرار دارد. و از سر آن دو شاخه بطور متقارن به طرفين جستن مي‌كنند. از ته بيضي نيز دو شاخه كه هر يك پنج جفت برگ كوچك دارد جستن مي‌كنند.

رواقهاي مغرب حياط مسجد جامع گناباد

در حالتي كه دو پرنده پشت به پشت قرار گرفته‌اند ستاره هفت‌پري وجود دارد كه در مركز آن يك گل هفت پر جا داده شده است. از بالاي ستاره دو شاخه جستن مي‌كنند كه پس از دو برگ كوچك هر يك دو قسمت ميشود و يكي از آن دو قسمت بشكل پيچ (Volute)  در مي‌آيد.

در هر يك از ديوارهاي جنبي هفت جفت و در بالاي در دوازده جفت پرنده نقش شده‌اند. در بالاي كتيبه سر در چند نقش وجود دارند:

اول دو پرنده پشت به پشت كه در داخل يك چهارگوش و طرفين يك پالمت قرار دارند وسر خود را به عقب بر گردانده‌اند13.

دوم يك دايره كه در بالاي پالمت مذكور قرار دارد و حاوي اسليمي 14 هاي متقارن است.

سوم دو نقش كاجي كه در طرفين نقوش بالا قرار گرفته و برگهائي شبيه برگهاي ياد شده دارد.

در نماي جرز سمت راست مدخل شمال شرقي و سمت چپ مدخل جنوب شرقي واقع در دو انتهاي ضلع شرقي حياط مسجد تزيينات جالب توجه ديگري وجود دارند15 باين معني كه يك قاب مستطيل در نماي جنب زاويه از آجرهاي ساده و گلدار بارتفاع 75/2 متر تعبيه و در داخل آن سفالها يا آجرهاي منقش به نقوش هندسي به ابعاد 5×23×40 سانتي متر نصب كرده‌اند. نقوش اين آجرها عبارت از يك كثيرالاضلاع منتظم و چهار كثيرالاضلاع غير منتظم هشت ضلعي است و كثيرالاضلاع  [7]   منتظم هشت ضلعي در حقيقت روي چهار كثيرالاضلاع غير منتظم مجسم شده و در مركز آن ميخي از گل پخته وجود داشته كه آجر را در سطح ديوار محكم ميكرده است. گل محدب اين ميخهاي گل پخته با لعاب آبي فيروزه خوشرنگ لعاب داده شده است. اين ميخها كه فعلا شش عدد در زاويه جنوب شرقي و يك عدد در زاويه شمال شرقي باقي است چه از نظر استعمال وچه از نظر تاريخ گل پخته لعابدار در خور اهميت مي‌باشند16.

ايوان جنوبي مسجد جامع گناباد

دو رشته رواق اين مسجد در مشرق و مغرب حياط قرار دارند. رواقهاي شرقي در دو رديف و بين دو مدخل مسجد قرار دارند و بصورت هشت ايوان بر حياط مسجد عمود مي‌باشند. ستونهائي كه قوسهاي جناغي و سقف‌هاي گنبدي اين رواقها را نگه ميدارند به فاصله سه متر قرار گرفته‌اند و ابعاد پايه آنها در رديف جلو 140 ×140 سانتيمتر و در رديف عقب 120 × 140 سانتيمتر مي‌باشد. يك تارمي آجري مشبك بارتفاع 60 سانتيمتر رواقها را از حياط و يك ديوار نازك آنها را از مدخل جنوب شرقي جدا مي‌كند و بين مدخل شمال شرقي و رواقها دو درگاه وجود دارند.

در مغرب بنا يك رديف رواق بشكل هفت ايوان عمود بر حياط ديده ميشود(عكس شماره 1). قوس اين رواقها نيز جناغي است و زه آنها مركب از نيم آجرهايي است كه از روي ازاره كنار حياط شروع و بطور افقي رويهم چيده شده اند واز دو طرف دهنه رواق بالا مي‌آيند و در كليد قوس بهم متصل ميشوند. جلو پنچ رواق از اين رواقها تارمي مشبكي (عكس شماره 1) قرار دارد و ورود و خروج از دو رواق طرفين صورت مي‌گيرد.

در بعضي از جرزهاي وصل به ديوار ته روقها سوراخهائي وجود دارند كه شايد در قديم با تيرهاي چوبي دو جرز بهم متصل ميشده و يا هنگام ساختن بنا براي چوب بست مورد استفاده بوده است.

سقف رواقها گنبدهاي كوچكي هستند كه با استفاده  [8]   از گوشوار17 لچكي تعبيه شده‌اند. از زير قسمتي از سقف‌ها كه گچ آن ريخته است معلوم ميشود كه آجرها بطور افقي و دايره‌وار رويهم چيده شده‌اند. اين رواقها از شمال بيك اطاق مربع و از جنوب به يك طاق نما متصل ميشوند.

مسجد داراي دو شبستان ستوندار است كه اولي در شرق ايوان جنوبي و دومي در شرق ايوان شمالي واقع است. شبستان اول بضلع 10 متر و مركب از سه ناو است كه سقف آنها روي چهار ستون داخل و جرزهاي وصل بديوارهاي جنبي قرار دارد. ستونها چهار گوشند و در روي پايه‌هائي به ضلع 112 سانتيمتر قرار گرفته‌اند.

مطلب مهمي كه در اين شبستان وجود دارد كتيبه حاوي تاريخ بنا مي‌باشد. اين كتيبه در زير قوس مدخل شبستان قرار دارد و با آجرهاي برجسته و خط كوفي صورت گرفته است. به احتمال قوي از همين كتيبه گدار فرانسوي تاريخ بنا را استخراج نموده است 18 ولي چون فعلا در زير قوس مذكور قوس ديگري (شايد براي حفظ كتيبه و يا استحكام) ساخته شده است عكس برداري و خواندن آن به آساني ميسر نيست.

دربالاي در مدخل و بين دو جناح قوس يك تزيين مشبك گچي هندسي با نقوش كثيرالاضلاعهاي هشت پر و مربع‌ها صورت گرفته است. در سمت چپ طاق نماي مدخل تزيينات مشبك مستطيل شكل ديگري نيز بچشم ميخورند.

شبستان واقع در شرق ايوان شمالي داراي پلان مستطيل بطول 17 و عرض 5/11 متر است و سقف آن در روي پايه‌هاي چهار گوش بضلع 45 سانتيمتر تعبيه شده‌اند. اثر جالب توجه اين شبستان محراب كم عمق و تزيينات گچي آن است كه از لحاظ كار و نقش شباهت به باند مدخل شمال شرقي مسجد دارد و تصور ميشود هر دو در يك تاريخ صورت گرفته‌اند.

ايوان جنوبي- اين ايوان (عكس شماره 2 ) در جهت قبله ساخته شده است. عرض كف آن در داخل حدود 9 متر و طول آن حدود 18 متر و مساحت آن حدود 160 متر مربع است و مي‌توان آنرا از ايواناي بزرگ محسوب داشت. ضخامت هر يك از ديوارهاي طرفين ايوان بيش از سه متر است و قوس جناغي شكل يا بطور بهتر شبيه ته كشتي نماي ايوان در بين آن دو ديوار قرار گرفته و مجموعا تزييناتي بشرح ذيل دارد:

      1-     دو نيم ستون گرد آجري با بند كشي گچي كه در پائين به پايه‌يي مكعب شكل و در بالا به سر ستون چهارگوش نازكي به ضخامت 10 سانتيمتر منتهي ميشوند. نيم ستون طرف راست نسبت به نيم ستون طرف چپ جديد بنظر ميرسد زيرا طرز قرار گرفتن و ابعاد آجرهاي آن با طرف چپ متفاوت است.

در بالاي سرستونها نازك سه آجر با دو دفعه پيش آمدن پايه قوس ايوان را تشكيل ميدهند و قوس مركب است از:

الف- دو قطار پيچ كه از طرفين در روي دو مخروط وارونه شروع ميشوند و در كليد قوس بهم مي‌پيوندند.

كتيبه كوفي داخل ايوان جنوبي مسجد جامع گناباد

ب- يك نوار گل و بته‌اي يا اسليمي كه در طرفين از روي سر ستون شروع و به كليد قوس ختم ميشود. اين اسليمي عبارت از برگهاي سه قسمتي است كه در خم آنها پالمت هاي پنج قسمتي قرار دارند. اين برگها و پالمت‌ها در طرفين تا كليد قوس نه بار تكرار ميشوند. عرض اين باند اسليمي حدود بيست سانتيمتر است و پالمت كليد قوس هفت قسمتي مي‌باشد.

ج- دو جفت نيم استوانه كه در طرفين از روي يك پايه مكعب شروع ميشوند. اين نيم استوانه‌ها در طرف راست تا   [9]  75 سانتيمتر و در طرف چپ تا حدود يك متر داراي تزييني از آجرهاي منقش به نقوش كثيرالاضلاعهاي شش ضلعي كه در وسط آنها سوراخي وجود دارد مي‌باشند. پس از اين ارتفاع نيم استوانه داخلي با آجرهاي گرد و نيم استوانه خارجي با رديف آجرهاي رويهم قرار گرفته ادامه پيدا مي‌كند.

ايوان شمالي مسجد جامع گناباد

      2 -     يك باند مزين بخطوط كوفي كه در طرفين تزيينات مذكور و بالاي قوس قرار داشته است. از ارتفاع اين باند شش متر در طرف راست و 5/6 متر در طرف چپ باقي است ولي قسمتهاي بالا درنتيجه زلزله‌هاي شديد گذشته خراب شده است. عرض اين باند حدود 60 سانتيمتر و طول دسته‌هاي حروف آجري برجسته آن قريب پنجاه سانتيمتر است و ابعاد كادري كه باند در طرفين و بالاي قوس تشكيل ميداده است حدود 20/11 × 60/10 متر بوده است.

      3 -     در طرفين باند مذكور باند ديگري مزين به يك تزيين حصيري بسيار دقيق به عرض 15/1 متر از گچ سفت ساخته شده است كه فعلا در سمت راست 75/4 متر و در سمت چپ 7 متر از ارتفاع باقي است و باحتمال قوي اين باند در بالاي قوس نيز ادامه داشته و در اثر زلزله فرو ريخته است. در نگاه اول نقوش حصيري بصورت لوزيهاي رويهم قرار گرفته بنظر ميرسند ولي ضلع هر لوزي خود عبارت است از يك كثيرالاضلاع غير منتظم شش ضلعي كه در داخل آن دو نوار تابيده شده قرار دارند. در داخل هر لوزي يك شكل صليب يا + قرار دارد و چنانچه دو ضلع از لوزي پائين با دو ضلع از لوزي بالا در نظر گرفته شود صليب‌هاي ديگري كه از مقابل چون (×) بچشم ميخورند مجسم ميشوند. بنظر ميرسد كه قالبهاي مخصوص براي قطعات اين تزيين تهيه و در سطح ديوار آجري نصب شده‌اند. [10]

      4-     دو باند مزين بخطوط كوفي و نقوش حصيري را ستوني از آجر كه در طرفين بطور افقي رويهم و در بالاي قوس بطور عمودي كنار هم چيده شده‌اند در ميان گرفته است.

سطح ديوارهاي داخل ايوان تا ارتفاع 5/5 متر با گچ اندود شده و در بالاي هر يك از دو ديوار يك كتيبه كوتاه بخط كوفي ديده ميشود(عكس شماره 3). از پايه‌سقف ببالا آجرها نمايانند و ارتفاع قوس ايوان از پايه تا كليد آن بيش از چهار متر مي‌باشد. سقف ايوان مركب از چهار گهواره جناغي عرضي است به اين معني كه بدواً پنج قوس عرضي تعبيه گرديده و سپس در بين قوسهاي عرضي سقفهاي گهواره‌يي عرضي ساخته شده‌اند و اين سقفها به تبعيت از قوس نماي ايوان شكل جناغي بخود گرفته است. قسمتي از سقف که در بالاي محراب قرار دارد بصورت نيم گنبد است. به احتمال قوي سقف ايوان در اثر زلزله شديد گذشته فرو ريخته و دو باره ساخته شده است ولي در تجديد بنا از پايه‌هاي اصلي تبعيت شده و شكل اصلي حفظ گرديده است.

محراب كه در انتهاي ايوان قرار دارد خود را بصورت نصف يك منشور هشت ضلعي منتظم نشان ميدهد و داراي دو رديف مقرنس و يك قوس جناغي مي‌باشد. طول ضلع منشور 54 سانتيمتر و ارتفاع آن 65/1 متر است. اين محراب در داخل با خطوط متقاطع ستاره شكل و برگهاي ظريف مزين شده و در سه حاشيه محاط است:

      1-     حاشيه باريك گلدار به عرض 5 سانتي متر.

      2-     حاشيه ديگري به عرض 35 سانتي متر حاوي نقوش گياهي و برگهاي سه قسمتي.

      3-     حاشيه سوم به عرض 35 سانتي متر شامل مربعات تزييني.

ابعاد كادرهائي كه از اين حاشيه‌ها بوجود مي‌آيدند عبارتند از:

كادر كوچك 90/2×40/1 متر گلدار.

كادر وسط 30 /3 × 80/1 متر گلدار.

كادر سوم 60/4×60/2 متر مربع با كلمه علي.

بنظر ميرسد كه اين نقوش بصورت قالبهائي از گچ سفت و يا سفال سفيد قبلا تهيه و در سطح ديوار نصب شده‌اند.

ايوان شمالي- اين ايوان (عكس شماره 4) داراي 5/6 متر عرض و 11 متر طول و 12 متر ارتفاع است. سطح ديواراي داخل آن با گچ اندود شده است. سقف آن مركب از سه گهواره عرضي است كه در بين چهار قوس عرضي تعبيه شده‌اند و يك نيم گنبد كه در انتهاي سقف با استفاده از گوشوار صورت گرفته است (عكس شماره 4). به احتمال قوي سقف اين ايوان نيز مانند ايوان بزرگ در اثر زلزله فروريخته و مجددا ساخته شده است. تزيينات نماي اين ايوان بقرار ذيل است:

      1-     يك نوار آجري كه آجرهاي آن بطور افقي رويهم قرار گرفته‌اند و عرض آن 11 سانتي متر است و تا رأس قوس ادامه مي‌يابد.

      2-     يك حاشيه گچي به عرض 40 سانتيمتر .

      3-     يك نوار آجري ديگر به عرض 14 سانتيمتر كه در طرفين ايوان تا كليد قوس ادامه مي‌يابد.

      4-     يك جفت كادر تزييني كه در نماي دو ديوار طرفين ايوان قرار دارند. هر يك از اين دو كادر از عرض به سه قسمت مي‌شود:

الف- دو باند تزييني مشبك كه از نصب قطعات گل پخته در سطح ديوار صورت گرفته‌اند. قطعات بالا فروريخته و فعلا هفت جفت در ديوار شرقي و هفت جفت در ديوار غربي وجود دارد. از سوراخي كه در مركز هر قطعه وجود دارد معلوم ميشود كه اين قطعات نيز وسيله ميخهاي گلي به ديوار وصل بوده‌اند (عكس شماره 5). هر قطعه داراي نقوش هندسي شعاعي نسبت به مركز است.

ب – در ارتفاع و بين دو باند مشبك مذكور يك جفت طاقنما و يك جفت مربع تزييني به تناوب قرار گرفته‌اند. تزيين هر يك از طاق نماهاي پائين عبارت از سه لوزي است(عكس شماره 6) كه با آجر صورت گرفته‌اند ولي فعلا در داخل دو طاق نماي ديگر تزييني ديده نميشود. در داخل يك جفت مربعي كه در بالاي طاق نماهاي پائين قرار دارند تزيينات ستاره شكل دقيقي نصب شده و در هر يك از دو مربع بالا 99 قطعه مشبك قرار داشته كه فعلا در مربع شرقي شش قطعه و در مربع غربي چهار قطعه باقي مانده و در هر قطعه يك گل چهارپر بشكل (×) نقش شده است.

اهميت تاريخي مسجد- اين مسجد علي رغم زمين لرزه‌هاي شديد و تحمل تعميرات مكرر شكل و هم چنين تاريخ بناي اصلي خود(690 هجري قمري برابر با 1212 19 ميلادي) را حفظ كرده و از مساجد دو ايواني ديگر خراسان (مسجد زوزن 20 و مسجد فريومد)21 سالم تر مانده است و با توجه بتاريخ همين مسجد است كه مي‌توان تاريخ تقريبي ساخت دو مسجد مذكور را معين كرد. زلزله اخير گناباد به بناي اين مسجد صدمه زده است ولي باز هم قيافه اصلي و تزيينات ابتدائي آن چون كتيبه‌هاي كوفي، آجرها و قطعات مشبك طرفين دو ايوان و دو مدخل و نقوش مدخل شمال شرقي و محرابهاي ايوان بزرگ و شبستان شرق ايوان شمالي باقي است و هنوز اين مسجد يكي از بناهاي مشخص و مورخ اواخر دوره خوارزمشاهيان بشمار است. [11]

مسجد جامع گناباد مانند دو مسجد زوزن و فريومد از نظر پلان شباهت كاملي به قسمت اختصاصي كاخ فيروزآباد22 مربوط به اوايل دورة ساساني دارد ولي مطلب جالب توجه‌تر مربوط به پوشش ايوانهاي مسجد است كه پوشش تالار مستطيل ايوان كرخه مربوط به زمان سلطنت شاهپور دوم را بخاطر مي‌آورد.

ما ديديم كه سقف ايوان بزرگ مسجد عبارت از چهار گهواره عرضي است كه بكمك پنج قوس عرضي تعبيه شده است (عكس شماره 2). تالار مستطيل ايوان كرخه مركب از سالن مربع گنبددار و دو جناح است. سقف هر يك از دو جناح عبارت از پنج گهواره عرضي است كه بكمك قوسهاي عرضي تعبيه شده‌اند23. تفاوتي كه وجود دارد در فرم سقف است باين معني كه قوسها و گهواره‌هاي عرضي ايوان كرخه هلالي و از ايوان مسجد گناباد جناغي است.

در ايوان كوچك مسجد نيز چهار عنصر معمول در زمان ساساني بكار رفته است:

      1-     سقف مركب از 3 قوس و سه گهواره عرضي.

      2-     نيم گنبدي كه با كمك گوشوار، معروفترين المان معمول عهد ساساني، صورت گرفته است.

      3-     در گاهي كه در انتها و پهلوي ايوان ساخته شده و در هر دو ايوان حياط اختصاصي كاخ فيروزآباد وجود دارد.

      4-     طاق نماهاي رويهم قرار گرفته دو ديوار طرفين ايوان(صرف نظر از خود ايوان كه يك بناي بسيار معمول عهد ساساني است).

تزئين آجري و سفالي نماي ديوار غربي ايوان شمالي مسجد جامع گناباد

مطلب مورد تعجبي كه در تزيين اين مسجد بچشم ميخورد استعمال ميخهاي گلي با گل لعابدار است. اين كار در ايران يك سابقه 3300 ساله دارد. در بعضي از مدخلهاي كاخ چغزنبيل منسوب به اونتاشگال پادشاه ايلام (1227 – 1234 ق.م) ميخهايي از گل پخته وجود داشته كه گل آنها با لعاب آبي مزين و نام باني زيگورات، اوتتاشگال، در آن مشخص شده بوده است. اين ميخها در نصب و استحكام آجرها بكار رفته است24.

مسجد جامع گناباد رابطه خود را رويهم رفته با بناهاي دوره سلجوقي از لحاظ پلان و فرم و مصالح حفظ نموده است ولي تزيينات هندسي نماي ديوارهاي طرفين ايوانها و مدخل مفصل‌تر و دقيق‌تر است. ايجاد حروف كوفي با آخر يكي از كارهاي عهد سلجوقي است و ما نمونه خوب و نسبتاً سالم آن را در مسجد زواره از توابع اردستان 25

مي‌بينيم. قبل از سلجوقيان نيز اين كار معمول بوده و نمونه بارز آن برج لاجيم مورخ 413 هجري در شمال ايران است. در خارج پايه گنبد مخروطي اين برج دو كتيبه وجود دارد يكي با خط پهلوي و ديگري با خط كوفي. هر دو كتيبه با آجرهاي تراشيده در زمينه سفيد گچي  [12]   صورت گرفته‌اند26.

نقوش اسليمي و صليبي و حيوانات متقارن نيز بخصوص در اواخر دورة سلجوقي مورد استعمال بوده‌اند. نمونه بارز ما در اين مورد نقش برجسته گچي است كه از ري بدست آمده و فعلا در موزة پنسيلوانيا است. اين نقش كه مورخ 590 هجري است يك صحنه تاجگذاري را نشان ميدهد ولي در آن نقوش اسليمي، كتيبه و گياهان ديده 27 مي‌شوند. نمونه مربوط به حيوانات متقارن عبارت از يك سيني نقره است كه توسط ملكه وقت به پادشاه سلجوقي آلب ارسلان هديه شده است (عكس شماره 7) و فعلا در موزة هنرهاي زيباي بوستون وجود دارد. تاريخ اين سيني 459 هجري است و سطح آن با خطوط كوفي و اسليمي و پالمت‌ها مزين شده است.

در بالاي قسمت مركزي ظرف دو مرغابي روبرو و در طرفين يك درخت نقش شده‌اند و سر آنها مانند سر دو پرنده‌يي كه در بالاي در مدخل شمال شرقي مسجد گناباد وجود دارد به عقب برگشته است.

در پائين دو بز كوهي بالدار بهمين ترتيب در طرفين يك درخت قرار دارند و ياد آور سنتهاي قبل از اسلام و حتي سه هزار سال قبل از ميلاد در ايران مي‌باشند. سر اين دو حيوان 28 نيز به عقب برگشته است.

مسجد جامع گناباد با بناهاي ما بعد خود نيز پيوند دارد زيرا عناصر كلي معماري ايران هميشه ادامه داشته و حياط و ايوان و سالنهاي ستوندار در دوره‌هاي بعد نيز مورد استعمال بوده‌اند.

مطالب مشابه :

ادامه مطلب (( درباره قالی بافی ))

دور تا دور حاشيه هاي بزرگ هاي تزئيني آنهاست كه با الهام از طرح هاي گلدار