خاتم شیراز

98 درصد از مغازههای خاتمفروشی شیراز خاتم اصفهان را میفروشند

محسن دانش

«خاتمی که در مغازهها فروخته میشود، روح هنری ندارد وبیشتر سریسازی است. در کل دو گونه خاتم در کشور وجود دارد: 1- خاتمهای باکیفیت که بیشتر استادکاران شیراز – که تعدادشان به انگشتان دست هم نمیرسد – به آن توجه دارند. 2- خاتمهای بازاری و انبوهی که بیشتر در اصفهان تولید میشوند و سریساز هستند. اصفهانیها به دلیل داشتن نیروی کار کافی در این بخش هنری و تفکر اقتصادیشان بیشتر بازار خاتم را در دست دارند، و با اینکه در کارهایشان روح اصیل خاتم دیده نمیشود، اما متأسفانه حدود 98 درصد از مغازههای خاتمفروشی شیراز هم کارهای خاتم اصفهان را میفروشند! و عملاً خاتمسازان شیرازی از گردونه رقابت بازار دور ماندهاند!

از سوی دیگر حضور استادکاران خاتم شیراز در نمایشگاههای بینالمللی بسیار کمرنگ است که ریشه در مدیریت کلان این رشته هنری دارد، اما اصفهانیها در اغلب بازارها و نمایشگاههای مهم مرتبط حضوری فعال دارند. برای نمونه چندی قبل نمایشگاهی از صنایع دستی ایران در چین برگزار شد که به واقع اصفهانیها آنجا را قبضه کرده بودند!»

این حرفهای تلخ را «مهدی فولادفر» یکی از هنرمندان صنایع دستی میزند که سالهاست در رشته خاتمسازی فعالیت میکند و به تازگی نوعی خاتم پنج ضلعی را برای اولین بار طراحی کرده و موفق به دریافت نشان ملی ارزیابی هنری در کشور شده است. این هنرمند که قرار است آبانماه امسال، آثارش را در معرض قضاوت داوران بینالمللی معرفی شده از طرف یونسکو برای دریافت مهر اصالت بگذارد، میگوید: در بخش صنایع دستی به خاتم و خاتمسازان توجه کافی نمیشود و متأسفانه با از دست رفتن همین 4، 5 نفری که در این رشته، استادکار هستند، دیگر جایگزینی برایشان نداریم و این هنر به فراموشی سپرده خواهد شد. اگر چه بسیاری مدعی ساخت خاتم در شیراز هستند، اما تنها تعداد انگشت شماری استادکار این هنر هستند و قادرند که علاوه بر طراحی و ساخت زیرساز خاتم، به کشیدن گره و پیچیدن گلهای خاتم 5 و 6 هم مسلط باشند.

وی میافزاید: فارس از نظر تنوع صنایع دستی در رتبه اول کشور جای دارد اما بیتوجهی در اطلاعرسانی به موقع برای حضور آثار شاخص در نمایشگاههای داخلی و بینالمللی، نبود غرفههای ویژه صنایع دستی در مکانهای فرهنگی و عدم حمایت لازم از هنرمندان این رشته، سبب افت بیش از پیش این هنر ارزشمند در سطح کشور شده است.

او ادامه میدهد: جای تأسف دارد که در اغلب غرفههای صنایع دستی شیراز، تنها چیزی که مشاهده نمیشود، صنایع دستی شیراز است و بیشتر شاهد ارائه آثار هنری غیربومی و چینی در این مکانها هستیم!

این هنرمند با 15 سال سابقه کار هنری و اذعان به اینکه هرگز استادی نداشته و به روش آزمون و خطا کارش را پیگیری کرده است، میگوید: یکی از راهکارهای ارتقای کیفی هنر خاتمسازی، ایجاد رشته خاتمسازی در دانشگاه است، به طوری که میبینیم دانشآموختگان رشته صنایع دستی در دانشگاهها، فقط چند واحد خاتمسازی بیشتر نمیخوانند و این امر کفایت لازم را برای پیشبرد این هنر در بر ندارد.

وی که نوه دختری زندهیاد استاد غلامحسین گلریزخاتمی است، به کارهای این بزرگوار در کاخ مرمر، پیچیدن خاتمهای کاردی صندوق شاهچراغ (ع) و صندوق مرقد حضرت ابوالفضل (ع) در عراق اشاره میکند و میگوید: پیشترها استادان خاتم به پیشرفت یکدیگر کمک میکردند و خیلی به هم احترام میگذاشتند، اما حالا بیشتر کسانی که در این کار هستند، یکدیگر را نفی میکنند و همه مدعیاند که استادند!

صفویه؛ اوج شکوفایی و رونق خاتمسازی

زمان آغاز هنر خاتمسازی به طور دقیق معین نیست. قدمت خاتم شیراز را هم به روایتی حدود هزار سال میدانند و منبر مسجد جامع عتیق شیراز از خاتم است. این هنر در دوره صفویه رونق و رواج داشته و در دوره قاجاریه به علت عدم توجه کافی، از درجه اعتبار ساقط شده است. در سدههای قبل هنرمندان خاتمساز شیرازی، صندوقچههای خاتم بسیار نفیسی برای مرقد مطهر امامان معصوم در عراق ساختهاند و در اوایل دوره پهلوی اول، خاتمکاری کاخ مرمر توسط هنرمندان چیرهدست شیرازی انجام شده است. کیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتمهای اصیل ساخته شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهرهاست. این ویژگیها که خاتم شیراز را به نسبت دیگر شهرها امتیاز داده است، تفاوت در انجام مراحل کار و مواردی است که استفاده می-شود.

در دایرهالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیغمبر است، صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشههای دیگر از قبطیها اقتباس کرده-اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزاییککاری شده است در نزدیکی قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالیترین نمونههای این صنعت در موزه متروپولیش است و از دیگر آثار و نمونههای تاریخی در این هنر میتوان به سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز در سده هشتم هجری، درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال 807 هجری، درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوبهای ساخته شده توسط هنرمندان به نام حبیبالله در سال 999 هجری که در موزه برلین نگهداری میشود، درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا آلبرت موجود است و منبر چوبی مسجد لبنان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقرههای مربوطه در سال 1114 هجری اشاره کرد.

«مهدی فولادفر» اعتقاد دیگری دارد؛ او میگوید: «اصل خاتم از چین و هند وارد ایران شده و تفاوت آن با خاتمهای کنونی در اندازه ضلعهای مثلثهاست که چون ایرانیها این مثلثها را در کوچکترین اندازه ممکن طراحی کردند، به آن نام خاتم را اطلاق کردند که به معنای پایانی بر این کوچکسازی هنری بوده است.»

در برخی از منابع آمده است که هنر خاتمسازی به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخانان مغول بر ایران و ایجاد رابطه مستقیم بین ایران و چین از کشور چین به ایران آمده ولی در خود ایران پیش از اسلام هم به گونهای خاتمسازی رواج داشته است. مهمترین مرکز خاتمسازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتمکاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام میشود، نیست. در حقیقت این هنر ویژه ایران است.

خاتمهای ایران در نمایشگاههای جهانی و بینالمللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است. خاتمسازان ایران چوب یکرنگ استفاده میکردند و این شیوه تا چند قرن بعد از اسلام متداول بوده است.

در این شیوه کار، چوب را به صورت مکعبهایی به اضلاع چهار میلیمتر میبریدند و با طرحهای گوناگون روی صفحهای نصب و میخکوب میکردند. این شیوه تا چند قرن بعد از ظهور اسلام هم متداول بوده است. رنگهایی که در چین با آن کار میکردند دو رنگ سیاه و سپید بوده است ولی زمانی که خاتم به ایران آمد، ایرانیان رنگهای سیاه، قرمز، سبز و زرد را نیز به کار بردند. به علاوه از نظر شکل هندسی هم از خود ابتکاراتی به خرج دادند. مثلاً بیشتر کارهای چینی یا به شکل مربع یا شش ضلعی بود ولی

خاتم شیراز

مطالب مشابه :

خط تولید نارنجک انداز 40 میلی‌متری باحضور وزیر دفاع افتتاح شد

دهه فجر بر شما دانشجویان مبارک باد

دستاوردها:

خاتم شیراز

شهید علی قربانعلی

ماهواره فجر دارای طول عمر یک و نیم سال است

اخبار مراکز و واحدها - 20/11/90

جدول برنامه هفته اول تا پنجم لیگ دسته اول فوتبال ایران 93-94

کار ساخت کارخانه تولید شیشه های عطر در شیراز آغاز شد