ارزیابى وضعیت رشته روابط بین الملل در ایران

ارزیابى وضعیت رشته روابط بین الملل در ایران
سید محمد ستوده
چکیده: در این مقاله توصیف اولیه‏اى از وضعیت آموزش و پژوهش در رشته روابط بین‏الملل در ایران ارائه شده است. بدین منظور سابقه مطالعات بین‏المللى در ایران و اقدامات به عمل آمده براى توسعه قلمرو مطالعاتى روابط بین‏الملل و تأسیس رشته‏هاى آن در ایران پس از انقلاب اسلامى بررسى گردیده و سپس وضعیت آموزش، پژوهش و ظرفیت‏هاى موجود در فرهنگ بومى و دینى تبیین شده است.

کلمه های کلیدی: • روابط بین‏ الملل • مطالعات بین‏ المللى • ظرفیت‏ها • کاستى‏ ها-----------------------------------------مقدمه‏
مطالعات بین‏ المللى در قالب یک رشته مستقل و علمى قدمت زیادى برخوردار نیست. رشته روابط بین‏الملل، به مثابه یک حوزه مطالعاتى میان رشته‏اى، پس از جنگ جهانى اول در اروپا و آمریکا مورد توجه قرار گرفت و متعاقب جنگ جهانى دوم به طور خاص مورد توجه مراکز تحقیقاتى و دانشگاهى به‏ویژه در آمریکا واقع شد. البته موضوعات این رشته مانند جنگ و صلح، حقوق بین‏الملل، دیپلماسى، اقتصاد بین‏المللى و تاریخ کشورها و جهان از قدمت زیادى برخوردار است و این موضوعات عمدتاً به صورت حاشیه‏اى در رشته‏هاى تاریخ، علوم سیاسى، حقوق و اقتصاد مطالعه مى‏شد. آنچه این رشته را از سایر رشته‏ها متمایز مى‏سازد، شکل‏گیرى موضوع‏هاى بین‏المللى در چارچوب مفاهیم نظرى و علمى جدیدى است که خاص نیمه دوم قرن بیستم تاکنون است. در این دوره شاهد تلاش‏هاى علمى گسترده‏اى در زمینه‏هاى نظرى، نظریه‏پردازى و تحقیقات کاربردى در قلمرو روابط بین‏الملل و سیاست خارجى هستیم. از این زمان تلاش شد تا مطالعه روابط خارجى، سیاست خارجى و روابط بین‏المللى از حالت توصیفى، خاطره نویسى و روزنامه‏نگارى خارج شده و مطالعات تخصصى وارد این قلمرو شود و افراد ماهرى جهت تأمین منافع ملى، مدیریت تعارض منافع کشور و سایر مسایل بین‏المللى تربیت شوند- یکى از کشورهایى که در مواجهه با وضعیت جدید تلاش کرده تا از دستاوردهاى علمى این رشته استفاده کند ایران است. در این جا به تبیین وضعیت رشته روابط بین‏الملل در ایران مى‏پردازیم.
1. سابقه مطالعات بین‏المللى در ایران‏
مطالعات مربوط به روابط بین‏الملل، نظام بین‏الملل، تحولات بین‏المللى، دیپلماسى و سیاست خارجى در ایران قبل از انقلاب تا حد زیادى به صورت حاشیه‏اى و در چارچوب مطالعه سیاست به عنوان یک علم قرار داشت. تأسیس دارالفنون در سال 1276، مدرسه علوم سیاسى در سال 1278، مدرسه حقوق در سال 1292، مدرسه حقوق و علوم سیاسى در سال 1306 و دانشگاه تهران در سال 1313 را باید حرکتى در راستاى مطالعه سیاست به روش علمى در ایران دانست که در آن تربیت نیروى انسانى ماهر براى وزارت امور خارجه و ارتقاى سطح علمى دانشجویان و فارغ التحصیلان در حوزه‏هاى تحولات بین‏المللى، نظام بین‏الملل، سیاست‏هاى جهانى، تاریخ جهان، حقوق بین‏الملل و روابط دیپلماتیک مورد توجه بود- تأسیس مرکز مطالعات عالى بین‏المللى دانشگاه تهران در سال 1344 را باید گامى دیگر جهت تقویت مطالعات بین‏المللى دانست. اما نکته قابل توجه این است که شکل‏گیرى ادبیات مفهومى، نظرى و کاربردى رشته روابط بین‏الملل در این مقطع به کندى صورت مى‏گرفت و رشد مطالعات بین‏المللى در ایران به شدت تحت تأثیر ادبیات رشته علوم سیاسى و علم سیاست در ایران قرار داشت. از طرفى، نگاه به مطالعات بین‏المللى به صورت گذرا و مقطعى و فاقد زمینه‏هاى نظریه‏پردازى بود و هدف از آن پاسخ دادن به برخى از نیازهاى کاربردى وزارت امور خارجه بود.
2. مطالعات بین‏المللى در جمهورى اسلامى ایران‏
پس از انقلاب اسلامى ایران تلاش شد تا در رشته‏هاى دانشگاهى و سرفصل‏هاى آنها به‏ویژه در رشته‏هاى علوم انسانى تغییراتى در جهت نیازهاى کشور صورت گیرد. بدین منظور در پانزده خرداد 1359 دانشگاه‏ها براى ایجاد اصلاحاتى تعطیل شد. به دستور امام(ره) در 23 خرداد 1359 ستاد انقلاب فرهنگى‏3 تشکیل گردید که اصلاحات نظام آموزشى و پژوهشى دانشگاه‏ها را بر عهده داشت. این ستاد که بعدها (در سال 1363) به دستور امام(ره) به «شوراى عالى انقلاب فرهنگى» تغییر نام یافت متولى سیاست‏گذارى فرهنگى عمومى جامعه مى‏باشد و «رسالتش تثبیت، تعمیق و گسترش اصول فکرى و ارزش‏هاى والاى اسلامى و تسرى آن در همه شؤون فرهنگى و اجتماعى و آموزشى کشور مى‏باشد».4 این شورا وظایف زیر را بر عهده دارد: «تدوین اصول سیاست فرهنگى نظام جمهورى اسلامى و تعیین اهداف و جهت برنامه‏هاى فرهنگى و آموزشى و پژوهشى و علمى؛
- تعیین مراجع براى طرح و تدوین برنامه‏هاى فرهنگى و آموزشى و علمى و تحقیقاتى؛
- تصویب آیین‏نامه‏هاى مهم و اساسى مراکز علمى و فرهنگى، آموزشى و پژوهشى کشور؛
- تصویب ضوابط تأسیس مؤسسه‏ها و مراکز علمى و فرهنگى و تحقیقاتى فرهنگستان‏ها
و دانشگاه‏ها و مراکز آموزش عالى؛
- تهیه طرح و تدوین آیین‏نامه‏ها براى ایجاد زمینه‏هاى لازم جهت بسیج و مشارکت همه جانبه مردم؛
- تدوین ضوابط براى گزینش استادان و معلمان دانشگاه‏ها و مراکز آموزشى؛
- نظارت بر [اجراى‏] کلیه مصوبات شوراى عالى انقلاب فرهنگى؛
- تأیید نامزدهایى که وزیر فرهنگ و آموزش عالى به عنوان رئیس دانشگاه‏ها و مراکز آموزش عالى به شورا پیشنهاد مى‏نماید؛
- تدوین ضوابط و اصول کلى و سیاست‏هاى مربوط به توسعه روابط علمى و فرهنگى با کشورهاى دیگر؛
- نظارت بر امور کتاب‏هاى درسى».5
از جمله تغییراتى که شوراى عالى انقلاب فرهنگى در رشته‏هاى علوم انسانى انجام داد تغییر در عناوین و سرفصل‏هاى دروس رشته علوم سیاسى بود و بر این اساس مباحث و موضوعات مربوط به رشته روابط بین‏الملل در ذیل رشته علوم سیاسى قرار گرفت. در رشته علوم سیاسى در مقطع کارشناسى دانشجو موظف گردید تا دروسى مانند اصول روابط بین‏الملل، تاریخ روابط بین‏الملل، دیپلماسى پیامبر، مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم، حقوق بین‏الملل عمومى، حقوق بین‏الملل خصوصى، امپریالیزم و سازمان‏هاى بین‏المللى را بگذارند. به عبارت دیگر، مقطع کارشناسى علوم سیاسى شامل دو دسته از دروس علوم سیاسى و روابط بین‏الملل است که در مقاطع کارشناسى ارشد و دکترى روابط بین‏الملل، دروس تخصصى رشته به صورت جداگانه مطالعه مى‏شود. از طرفى در مقطع کارشناسى از دانشکده روابط بین‏الملل وزارت امور خارجه مى‏توان نام برد که از سال 1362 به منظور تربیت نیروى انسانى مورد نیاز این وزارتخانه اقدام به پذیرش دانشجو نمود و از سال 1370 دوره کارشناسى ارشد، دیپلماسى و سازمان‏هاى بین‏المللى را دایر نمود. مطالعات روابط بین‏المللى در مقطع کارشناسى ارشد و دکترى مورد توجه دانشگاه‏هایى مانند دانشگاه تهران، تربیت مدرس و دانشگاه شهید بهشتى و دانشگاه علامه طباطبایى بوده است که در این مورد براى مثال دانشگاه تهران در سال 1367 در مقطع ارشد روابط بین‏الملل و در سال 1376 در مقطع دکترى روابط بین‏الملل اقدام به پذیرش دانشجو نمود. علاوه بر دانشگاه‏هاى دولتى باید از دانشگاه آزاد اسلامى یاد کرد که در دوره‏هاى کارشناسى ارشد و دکترى به تربیت نیروى انسانى در قلمرو روابط بین‏الملل پرداخته است.6
3. عناوین دروس مربوط به رشته روابط بین الملل‏
الف) رشته علوم سیاسى‏
با توجه به سرفصل‏هاى دروس رشته علوم سیاسى، دانشجوى این رشته موظف است برخى از دروس مربوط به رشته روابط بین‏الملل را بگذراند. جدول زیر این دروس را در مقطع کارشناسى علوم سیاسى نشان مى‏دهد.
کد
درس    نام درس     تعداد
واحد ‏    ساعت     پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
            جمع     نظرى     عملى
09     حقوق بین‏الملل اسلامى     2     34     34          02
22     مسائل سیاسى و اقتصادى جهان سوم     3     51     51
23     اصول روابط بین‏الملل (الف و ب)     3     68     68
24     تاریخ روابط بین‏الملل از 1871 تا 1945     3     51     51
25     سازمانهاى بین المللى     2     34     34
29     حقوق بین‏الملل عمومى     4     68     68          02
30     فن دیپلماسى و آداب کنسولى     2     34     34
33     شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم     4     68     68
37     سیاست خارجى قدرتهاى بزرگ     3     51     51
38     مسائل نظامى و استراتژیک معاصر     3     51     51
دروس اختیارى‏

کد
درس     نام درس     تعداد
واحد     ساعت     پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
             جمع     نظرى     عملى
‏46     سیاست و حکومت در شوروى     2     34     34
47     سیاست و حکومت در ایالات متحده آمریکا     2     34     34
48     سیاست و حکومت در خاورمیانه     2     34     34
49     سیاست و حکومت در آسیاى جنوبى     2     34     34
50     سیاست و حکومت در چین     2     34     34
51     سیاست و حکومت در آفریقا     2     34     34
52     سیاست و حکومت در آمریکاى لاتین     2     34     34
53     سیاست و حکومت در اروپاى باخترى     2     34     34
54     خاورمیانه و سیاست بین الملل     2     34     34
55     اقتصاد بین الملل     2     34     34
58     انقلابهاى جهان     4     68     68
34     سیر قدرت دریاها     2     34     34
60     مسایل سیاسى و اقتصادى کشورهاى اروپاى شرقى     3     51     51
61     مسایل سیاسى و اقتصادى و اروپاى غربى     3     51     51
64     اعراب و اسرائیل و مسئله فلسطین     2     34     34
66     جغرافیاى سیاسى (تأکید بر جهان اسلام)     3     51     51
در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى نیز دانشجو موظف گردیده تا بیست واحد دروس اصلى و هشت واحد دروس اختیارى را به همراه چهار واحد رساله پژوهشى بگذراند که دروس اصلى «نظریه‏هاى مختلف در روابط بین‏الملل» و «سمینار مسائل کشورهاى جهان سوم» در کنار سایر دروس اصلى قرار گرفت. و دانشجو مى‏توانست از میان چهار گروه زیر، یک گروه درسى را به عنوان حوزه تخصصى خود انتخاب کند. جدول زیر نشان دهنده مربوط بودن دو گروه درسى به رشته روابط بین‏الملل است.
دروس اختصاصى (اختیارى) کارشناسى ارشد علوم سیاسى‏
کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
     جنبش غیر متعهدها     2     34     34
     مسائل سیاسى و اقتصادى نفت در خاورمیانه     2     34     34
     ‏روابط متقابل دولتهاى خاورمیانه با توجه به نفوذ قدرتهاى بزرگ‏     2     34     34
     سیر تحولات حکومت در خاورمیانه     2     34     34
     تحولات جدید حقوق بین‏الملل عمومى     2     34     34
     اسلام و حقوق بین الملل     2     34     34
     بررسى تطبیقى سیاست خارجى ایالات متحده آمریکا و شوروى‏    2     34     34
     مسائل استراتژى معاصر     2     34     34
     سازمانهاى بین المللى     2     34     34
     پیمانها و سازمانهاى منطقه‏اى     2     34     34
     مناطق نفوذ ابرقدرتها (بعد از جنگ جهانى دوم)     2     34     34
     حقوق اساسى تطبیقى     2     34     34
در مقطع دکترى علوم سیاسى نیز دروس «روابط شمال - جنوب» و «سمینار مسایل سیاسى روز» در ردیف دروس اصلى (اجبارى) قرار دارد.
دروس مشترک اجبارى دوره دکترى علوم سیاسى‏

کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
71003     روابط شمال - جنوب     3     51     51
71004     سمینار مسایل سیاسى روز     3     51     51
ب) رشته روابط بین الملل‏
مطالعه علمى مسائل روابط بین‏الملل به صورت حوزه مستقل مطالعاتى در ایران دیرهنگام آغاز شد و برنامه درسى، عناوین و سرفصل دروس کارشناسى ارشد روابط بین‏الملل در سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامه‏ریزى وزارت علوم، تحقیقات و فن‏آورى در تاریخ 25 آذر 1375 به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه، دانشجو موظف گردید 32 واحد دروس اختصاصى شامل شانزده واحد اجبارى، دوازده واحد اختیارى و چهار واحد تدوین رساله را بگذارند.
جدول زیر عناوین درس مقطع کارشناسى ارشد روابط بین‏الملل را نشان مى‏دهد.
دروس اختصاصى (اجبارى)

کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
01     تئورى‏هاى روابط بین الملل     3     51     51
02     روش و پژوهش در روابط بین الملل     2     34     34
04     سیاست بین الملل     3     51     51
06     سازمان‏هاى بین المللى     3     51     51
07     مطالعات منطقه‏اى     2     34     34
08     انقلاب اسلامى و بازتاب آن بر روابط بین الملل     3     51     51
الف) فهرست دروس اختیارى‏
گرایش حقوق بین الملل‏
کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
09      حل و فصل مسالمت‏آمیز دعاوى     2     34     34
10     حقوق بین‏الملل توسعه     2     34     34
11     حقوق بازرگانى بین المللى     2     34     34
12     حقوق دیپلماتیک و کنسولى     2     34     34
13     حقوق ملت‏ها     2     34     34
14     اسلام و حقوق بین الملل     2     34     34
15     حقوق معاهدات     2     34     34
16     حقوق دریاها     2     34     34
17     حقوق جنگ و بیطرفى     2     34     34
18     حقوق فضا و هوا     2     34     34
19     تحول جامعه بین‏الملل و حقوق بین الملل
درس آزاد 1 و 2     2     34     34

ب) فهرست دروس اختیارى‏
گرایش سیاست بین الملل‏
کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
19     مطالعه تطبیقى نظام‏هاى سیاسى بین‏المللى     2     34     34
20     استراتژى نظامى ابرقدرت‏ها و قدرت‏هاى بزرگ     2     34     34
21     سیاست خارجى آمریکا     2     34     34
22     سیاست خارجى شوروى     2     34     34
23     سمینار جهان سوم در سیاست بین الملل     2     34     34
24     سمینار روابط خارجى ایران     2     34     34
25     سیاست خارجى تطبیقى     2     34     34
26     نقش ایدئولوژى در سیاست بین المللى     2     34     34
27     مدیریت بحران‏هاى بین المللى
درس آزاد 1 و 2    2     34     34

ج) فهرست دروس اختیارى‏
گرایش اقتصاد بین الملل‏
کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
28     شرکت‏هاى چندملیتى و اقتصاد بین الملل     2     34     34
29     انرژى و سیاست جهان     2     34     34
30     نظام نوین اقتصادى     2     34     34
31     بررسى تطبیقى نظام‏هاى اقتصادى     2     34     34
32     روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (الف)
     2     34     34
33     روابط اقتصادى ایران با جهان خارج از جنگ دوم تا انقلاب اسلامى (ب)
     2     34     34
34     مسائل پولى و بانکى بین المللى     2     34     34
35     تئورى‏هاى توسعه نیافتگى اقتصادى     2     34     34
05     اقتصاد بین الملل
درس آزاد 1 و 2    2     34     34

د) فهرست دروس اختیارى‏
گرایش سازمانهاى بین المللى‏
کد
درس    نام درس    تعداد
واحد    ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
36     سازمان‏هاى اقتصادى و پولى بین‏المللى     2     34     34
37     سازمان‏هاى حقوقى و قضایى بین‏المللى     2     34     34
38     سازمان‏هاى سیاست و امنیتى بین‏المللى     2     34     34
39     سازمان‏هاى اجتماعى و فرهنگى بین‏المللى     2     34     34
40     نقش ایران در سازمان‏هاى بین‏المللى
درس آزاد 1 و 2
     2     34     34
جدول عناوین دروس دکترى روابط بین‏الملل به صورت زیر مى‏باشد:
1. دروس تخصصى: گروه درسى روابط سیاسى بین‏المللى (سیاست و امنیت بین‏الملل)
عنوان درس    تعداد
     ساعت    ملاحظات
          جمع     نظرى     عملى
1. نقش قدرت در سیاست بین الملل     2     34     34
2. مسائل امنیتى جهان معاصر (با تأکید بر دوران بعد از جنگ سرد)    2     34     34
3. همگرایى و واگرایى در روابط بین الملل     2     34     34
4. جهان سوم و سیاست بین الملل     2     34     34
5. تصمیم‏گیرى و پژوهش عملیاتى در سیاست خارجى     2     34     34
6. مذاکرات دیپلماتیک     2     34     34
7. سیاست خارجى تطبیقى     2     34     34
8. سیاست خارجى ایران در تئورى و عمل (تجزیه وتحلیل اهداف، منافع و استراتژى)    2     34     34
9. مدیریت بحران و مناقشات بین المللى     2     34      34
10. جهان اسلام در سیاست بین الملل     2     34     34
11. مطالعه تطبیقى نظام‏هاى سیاسى بین المللى     2     34     34
رساله     22
دروس عمومى‏
عنوان درس    تعداد
     ساعت    ملاحظات
          جمع     نظرى     عملى
1. نقد و ارزیابى تئورى‏هاى روابط بین الملل     2     34     34
2. ابزار نوین تجزیه و تحلیل در روابط بین الملل     2     34     34
3. روش شناخت در روابط بین الملل     2     34     34
4. مسائل جارى بین‏المللى و مناطق بحرانى     2     34     34
5. تحول مفاهیم در روابط بین الملل     2     34     34
6. کامپیوتر و اطلاع رسانى     2     51     17     34
7. متون تخصصى زبان خارجه     2     34     34     -

2. دروس تخصصى: گروه درسى حقوق و سازمانهاى بین المللى‏
عنوان درس    تعداد
     ساعت    ملاحظات
          جمع     نظرى     عملى
1. اصول حقوقى ناظر بر روابط بین الملل     2     34     34
2. حقوق بین‏الملل و نظم نوین جهانى     2     34     34
3. حقوق بین‏الملل توسعه و محیط زیست     2     34     34
4. حقوق جنگ و بیطرفى     2     34     34
5. سازمان ملل متحد و امنیت جهانى     2     34     34
6. حل اختلافات بین المللى     2     34     34
7. حقوق بشر و روابط بین الملل     2     34     34
8. حقوق بین‏الملل دریاها     2     34     34
9. سازمانهاى تخصصى منطقه‏اى و بین المللى     2     34     34
10. مسؤولیت بین المللى     2     34     34
11. جهان سوم و حقوق بین الملل     2      34     34
3. دروس تخصصى: گروه درسى روابط فرهنگى و اقتصادى بین‏المللى‏
عنوان درس    تعداد
     ساعت    ملاحظات
          جمع     نظرى     عملى
1. اقتصاد سیاسى بین الملل     2     34     34
2. روابط اقتصادى و تجارت شمال و جنوب     2     34     34
3. تجارت اسلحه و امنیت بین الملل     2     34     34
4. مسائل بین‏المللى نفت - انرژى و کشورهاى در حال توسعه     2     34     34
5. منابع بین‏المللى، توسعه و مبادلات جهانى     2     34     34
6. مسائل پولى و بانکى بین المللى     2     34     34
7. بررسى تطبیقى نظام‏هاى اقتصادى     2     34     34
8. روابط فرهنگى، ارتباطات و مبادلات بین المللى     2     34     34
9. تکنولوژى و روابط بین‏الملل (با تأکید بر مشکلات جهان سوم)    2     34     34
10. مسائل عمده اقتصادى معاصر     2     34     34
4. مطالعات منطقه‏اى‏
عنوان درس    تعداد
     ساعت    ملاحظات
          جمع     نظرى     عملى
1. ایران و کشورهاى همسایه     2     34     34
2. ایران و کشورهاى منطقه خاورمیانه عربى     2     34     34
3. ایران و منطقه خلیج فارس     2     34     34
4. ایران و کشورهاى منطقه آسیا (شبه قاره و آسیاى جنوب شرقى)    2     34     34
5. ایران و کشورهاى منطقه امریکا     2     34     34
6. ایران و کشورهاى منطقه اروپا     2     34     34
7. ایران و کشورهاى آسیاى میانه و سایر جمهورى‏هاى مستقل مشترک المنافع‏     2     34     34
8. ایران و کشورهاى منطقه افریقا     2     34     34

ج) رشته مطالعات منطقه‏اى‏
با توجه به اهمیت روزافزون مطالعات بین‏المللى، تحولات جهانى، انقلاب ارتباطات و اطلاعات، جهانى شدن و همچنین اهمیت تخصصى شدن حوزه‏هاى مطالعاتى و شکل‏گیرى رشته مطالعات منطقه‏اى، مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس کارشناسى ارشد مطالعات منطقه‏اى در تاریخ ششم خرداد 1380 به تصویب شوراى عالى برنامه‏ریزى وزارت علوم، تحقیقات و فن آورى رسید. بر اساس برنامه مذکور، این حوزه مطالعاتى در سیزده گرایش تنظیم گردید. جداول زیر دروس پیشنیاز و دروس پایه را نشان مى‏دهد:
الف) دروس پیش نیاز مطالعات منطقه‏اى‏
تعداد واحدها: 8 واحد
کد
درس    نام درس    تعداد
     ساعت    پیشنیاز یا زمان ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
001     روش پژوهش در روابط بین الملل     2     32     32     -
002     کارورزى     2     48     16     32
003     زبان تخصصى     4     96     32     64

ب) دروس پایه مطالعات منطقه‏اى‏
تعداد واحدها: 10 واحد
کد
درس    نام درس    تعداد
     ساعت    پیشنیاز یا زمان
ارائه درس
              جمع     نظرى     عملى
11     سیاست بین الملل     2     32     32     -
12     تحولات نظرى در روابط بین‏الملل، جهانى شدن و منطقه‏گرایى‏
     2     32     32     -
13     سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران     2     32     32     -
14     اقتصاد سیاسى بین الملل     2     32     32     -
15     نظام امنیت بین‏المللى و منطقه‏اى     2     32     32     -
گرایش‏هاى سیزده گانه رشته مطالعات منطقه‏اى عبارتند از:
1. مطالعات ایران‏
2. مطالعات منطقه‏اى خلیج فارس‏
3. مطالعات منطقه‏اى دریاى خزر
4. مطالعات منطقه‏اى خاورمیانه و شمال آفریقا
5. مطالعات منطقه‏اى آسیاى مرکزى و قفقاز
6. مطالعات منطقه‏اى آسیاى جنوبى‏
7. مطالعات منطقه‏اى آسیاى جنوب شرقى‏
8. مطالعات منطقه‏اى آسیاى شرقى‏
9. مطالعات منطقه‏اى اوراسیا
10. مطالعات منطقه‏اى اروپا
11. مطالعات منطقه‏اى آمریکاى شمالى‏
12. مطالعات منطقه‏اى آمریکاى مرکزى و جنوبى‏
13. مطالعات منطقه‏اى آفریقا

عناوین دروس بیان شده و عناوین دروس رشته دیپلماسى و سازمان‏هاى بین‏المللى و سرفصل‏هاى آنها تا حدى مى‏تواند زمینه‏هاى لازم را براى دست‏یابى به اهداف مورد نظر فراهم سازد؛ امّا با توجه به پیشرفت علوم، فن آورى و دانش بشرى، لازم است در عناوین دروس و سرفصل‏هاى آنها، به صورت مستمر تغییراتى ایجاد شود تا دانشجو ضمن آشنا شدن با مفاهیم، رهیافت‏ها و نظریه‏هاى گذشته، از دستاوردهاى علمى جدید بشرى نیز بهره‏مند گردد و علوم و دانسته‏هاى خود را با توجه به شرایط و الزامات محیطى کاربردى سازد. این نیاز اساسى در نظام آموزشى کشور کمتر برآورده مى‏شود؛ عناوین دروس و سرفصل‏هاى آن براى مدت زیادى ثابت باقى مى‏ماند و تغییرات ایجاد شده توسط اساتید هم نتوانسته است خلأ موجود را رفع سازد و گاهى به دلیل تنوعات بیش از حد عناوین یا سرفصل‏هاى تدریس شده، مطالب اصلى در حاشیه قرار گرفته و دانشجو از دانش و بینش علمى لازم برخوردار نمى‏گردد و از آن‏جا که فرهنگ کتاب خوانى به ویژه منابع اصلى هر درس کمتر حاکم است عملاً فعالیت دانشجو به موارد مطرح شده محدود مى‏گردد.
فرصت‏ها و امکانات‏
با توجه به مطالب فوق، نگاهى مختصر به سابقه مطالعات روابط بین‏المللى در ایران قبل از انقلاب و پس از آن، نشان مى‏دهد که این حوزه مطالعاتى با کاستى‏ها، نارسایى‏ها و در عین حال فرصت‏ها و امکاناتى مواجه بوده است که آنها را مى‏توان به صورت زیر بررسى کرد:
1. وضعیت آموزش‏
یک ساختار آموزشى کارآمد باید از توان و قابلیت‏هاى بالایى برخوردار باشد.
براى تحلیل وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در مراکز علمى کشور باید سیستم آموزش عالى کشور مورد ارزیابى قرار بگیرد. هر سیستم آموزشى از چند بخش مجزا ولى به هم پیوسته تشکیل شده است. این اجزا عبارتند از نیروى انسانى، سیاست‏هاى آموزشى، لوازم آموزشى و محیط آموزشى. در زمینه آموزش روابط بین‏الملل دانشگاه‏هاى موجود کشور، در هر چهار بخش، داراى کاستى‏هاى فراوانى هستند. در بخش نیروى انسانى که از سه قسمت، استاد، دانشجو و کارکنان ادارى آموزشى تشکیل مى‏شود، درک درستى از نقش و جایگاه آنها در سیستم آموزشى، نه توسط خود افراد و نه توسط سیستم آموزش عالى وجود ندارد.7
در زمینه وضعیت آموزش مى‏توان برخى از موارد زیر را بررسى کرد:
الف) مقررات آموزشى‏
مقررات آموزشى کارآمد متناسب با سطوح کارشناسى، کارشناسى ارشد و دکترى مى‏تواند نقش مؤثرى را در ارتقاى سطح کیفى آموزشى ایفا کند. مقررات آموزشى مناسب نیز نیازمند تضمینات لازم در اجراست. به نظر مى‏رسد در یک نظام آموزشى باید توجه ویژه‏اى به قدرت تحلیل و مطالعات مکمل و جانبى داده شود، در حالى که وضعیت موجود به دلایل متعدد فرهنگ آموزشى و ضعف سیستم کنترلى به مطالب اندکى محدود مى‏شود و یا برخى از جوانب مقررات موجود اجرا نمى‏شود یا به تساهل اجرا مى‏شود. از سوى دیگر، در حالى که مقررات آموزشى در مقطع کارشناسى تا حدى جبریت خاص خود را دارد در مقاطع ارشد و دکترى از میزان جبریت آن کاسته مى‏شود و این امر ضمن این‏که محاسن و مزایاى متعددى را به همراه دارد، اما در شرایط کنونى که دانشجو با مسایل متعدد شغلى و امور زندگى مواجه است، آسیب‏ها و زیان‏هایى را نیز دارد.
ب) وضعیت دانشجو
یکى از محورهاى اصلى آموزشى، مخاطب آن یعنى دانشجو است. اساساً ورود یک فرد به دانشگاه کمتر بر اساس انگیزه‏ها و علایقش صورت مى‏گیرد و براى وى پذیرفته شدن در دانشگاه تقدم دارد. گاهى نیز داوطلب در گزینه‏هاى دوم به بعد پذیرفته مى‏شود که این وضعیت با توجه به شرایط فرد و فرهنگ جامعه، تا حدى در بروز استعدادها و خلاقیت‏هاى ذهنى دانشجو تأثیر منفى دارد. از سوى دیگر، پذیرش دانشجو در کنکور سراسرى براساس اطلاعات و محفوظات داوطلب صورت مى‏گیرد و فردى که وارد دانشگاه مى‏شود از قدرت ذهنى لازم براى تحلیل مطلب، پردازش اطلاعات و ارایه ایده‏هاى جدید برخوردار نیست. و این مسأله در همه رشته‏ها از جمله رشته روابط بین‏الملل مى‏تواند باعث تقلیل سطح علمى دانشجو گردد. از جانب دیگر، از آن‏جا که پذیرش دانشجو براساس یک برنامه معین و نیازهاى مشخص صورت نمى‏گیرد غالب دانشجویان رشته روابط بین‏الملل از آینده شغلى خود نگران هستند. برخى از داوطلبان این رشته براى کار در وزارت امور خارجه وارد این قلمرو مى‏شوند، در حالى پذیرش در وزارت امور خارجه بر اساس شرایط و ویژگى‏هاى خاص و غالباً از میان فارغ التحصیلان دانشکده وزارت امور خارجه انجام مى‏گیرد. در مورد انجام کار در وزارت کشور، وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، مجلس، سازمان صدا و سیما و غیره هم تضمینات لازم وجود ندارد و غالباً یک دانشجو در زمان تحصیل و گاهى پس از آن از زمینه کارى، تحقیقاتى و آینده خود اطلاع لازم را ندارد. این امر باعث کاهش انگیزه‏هاى لازم در فراگیرى مطالب درسى، مطالعه منابع جانبى و تقویت بنیه‏هاى علمى دانشجو مى‏گردد.
ج) وضعیت اساتید
در دوره پس از انقلاب تلاش شد تا از طریق تقویت و توسعه دوره‏هاى کارشناسى ارشد و دکترى، نیروهاى مستعد براى تدریس در رشته روابط بین‏الملل تربیت شوند. در این زمینه موفقیت‏هایى نیز به دست آمد، اما همچنان فرصت‏ها و امکانات لازم جهت توسعه و رشد علمى اساتید در حد نیاز فراهم نگردیده است. براى رسیدن به شرایط مناسب و تربیت کادر هیأت علمى مورد نیاز باید فضا و محیط آموزشى و پژوهشى مناسب به وجود آید، امکانات لازم در اختیار اساتید قرار گیرد و آنها از توانایى‏هایى مادى و معنوى لازم برخوردار گردند. این امر نیازمند برنامه مشخصى در سطوح آموزشى، پژوهشى، خدماتى و اطلاعاتى است تا اساتید از قابلیت‏ها و تکنیک‏هاى لازم در امر آموزش و پژوهش برخوردار گشته و توان خود را در تولید علم و نظریه‏پردازى به کار گیرند.
اگرچه درصد قابل توجهى از اساتید رشته روابط بین‏الملل در سیستم‏هاى دانشگاهى کشورهاى پیشرفته آموزش دیده‏اند، امّا سیستم آموزش عالى کشور، به دلایل مختلف، استاد را در جهت تداوم بخشیدن به ادامه مطالعات و تحقیقات ناامید مى‏کند و اساتید بعد از مدت کوتاهى تبدیل به مدرس مى‏شوند و از یافته‏هاى جدید علمى و نقدهاى جدید نظریات بى‏اطلاع هستند. این امر امکان نوآورى را در سیستم آموزش عالى به شدت کاهش مى‏دهد. نکته دیگر در مورد اساتید، به ویژه آنهایى که در سیستم آموزش عالى ایران تحصیل کرده‏اند، این است که شیوه تدریس آنها بیشتر منطبق با شیوه آموزش دبیرستانى مى‏باشد. غالباً فضاى لازم را براى تبادل نظر در میان دانشجویان فراهم نمى‏آورند. ندانستن یک زبان معتبر و علمى یکى دیگر از نقاط ضعف درصد قابل توجهى از اساتید مى‏باشد که آنها را از دسترسى به منابع خارجى محروم مى‏کند. مشکلات اقتصادى و غیره مانعى جدى از تخصیص وقت بیشتر جهت مطالعه، پژوهش و شرکت در سمینار و کنفرانس‏هاى بین‏المللى شده است و بنابراین پس از مدتى غالب اساتید ما به مدرسان تبدیل شده‏اند. فقدان رقابت علمى بین اساتید یکى دیگر از مشکلاتى است که ارتقاى کیفى اساتید را باعث شده است.8
2. وضعیت پژوهش‏
مى‏توان گفت در اکثر مراکز دانشگاهى کشور فرهنگ مناسب و لازم مطالعه، پژوهش و تحقیق کمتر وجود دارد. مدرک‏گرایى و گذراندن دوره آموزشى هدف اولیه است؛ لذا دانشجو در مطالعه حجم بالا یا متوسط منابع لازم در یک درس رغبتى از خود نشان نمى‏دهد و این امر باعث مى‏شود تا براى یک درس سه واحدى به جزوه درسى کلاسى استاد بسنده شود و یا حداقل یک کتاب کم حجم مطالعه شود.
سعید تائب در این باره مهم‏ترین ضعف‏هاى پژوهش را ناشى از موارد زیر مى‏داند:
1. عدم باور به اهمیت پژوهش در دروس مختلف و در سطوح پایینى رشته روابط بین‏الملل؛
2. عدم ارتباط بین نهادهاى پژوهشى و آموزشى با نهادهاى تصمیم سازى و اجراى تصمیمات در حوزه سیاست خارجى؛
3. عدم دسترسى اساتید و دانشجویان رشته به آخرین تحولات، تحلیل‏ها و پژوهش‏هاى روابط بین‏الملل در سطح جهانى؛
4. بودجه بسیار بسیار اندک در این زمینه؛
5. حاکمیت مدیران در این بخش که توان و درک پژوهش را ندارند و فاقد تجربه انجام پژوهش‏هاى بین‏المللى و شرکت در کنفرانس‏هاى بین‏المللى هستند؛
6. سلطه تفکرات و نقطه نظریات سیاسى (جناحى و حکومتى) در سیاست‏گذارى‏ها، انتخاب موضوعات پژوهشى، انتخاب پژوهشگر در مؤسسات پژوهشى و دانشگاهى کشور؛
7. اندک بودن ارتباط علمى با مؤسسات دیگر کشورها؛
8. ناتوانى و عدم علاقه در شرکت کردن در کنفرانس‏هاى بین‏المللى توسط پژوهشگران؛
9. اعتبار اندک تألیفات در مقابل ترجمه و سرقت علمى؛
10. عدم تسلط پژوهشگران به یکى از زبان‏هاى مهم جهان.9
شاید بتوان وضعیت فوق را ناشى از عوامل زیر دانست:
الف) نهادینه نشدن مطالعات بین‏المللى در کشور
در ایران اسلامى على رغم این‏که فضاى آموزشى و پژوهشى براى رشته روابط بین‏الملل و مطالعات بین‏المللى ایجاد شده است، اما تاکنون اهمیت، نقش و کارکردهاى رشته روابط بین‏الملل به طور مناسبى مشخص نگردیده است. این امر تا حدى ناشى از اولویت سیاست داخلى و مباحث علم سیاست، جامعه‏شناسى و اندیشه سیاسى در ایران است، زیرا نظام جمهورى اسلامى ایران بیش از هر چیزى پس از انقلاب به نهادسازى، مفهوم سازى و موضوع‏هاى نظرى اندیشه سیاسى در جامعه ایران نیاز داشت و مطالعات مربوط به سیاست خارجى و روابط بین‏الملل در اولویت بعدى بود. اما با گذشت زمان روشن گردید که مدیریت سیاسى کشور در ارتباط با مدیریت روابط و سیاست خارجى و تعامل با مناطق مختلف جهان است و انجام آن در گروِ دریافت شناخت واقع بینانه از تحولات جهان و تربیت نیروهاى متخصص و ماهر در قلمرو مطالعات سیاست خارجى و بین‏المللى است. در این زمینه تلاش‏هایى صورت گرفته است، اما همچنان فضا و فرهنگ لازم براى بها دادن به رشته روابط بین‏الملل و به تبع آن برنامه‏ریزى و استفاده مطلوب از محصولات آن ایجاد نشده است.
ب) شرایط، امکانات و الزامات‏
تقویت تحقیق و پژوهش در موضوع‏هاى بین‏المللى مستلزم فراهم شدن شرایط و امکانات لازم است. از آن‏جا که رشته روابط بین‏الملل در خصوص جهان خارج و مراکز علمى بین‏المللى است، عمدتاً داده‏ها و اطلاعات آن مى‏تواند در یک تعامل سازنده با جهان خارج تأمین شود. در دسترس بودن کتب روابط بین‏المللى به زبان اصلى، ارتباط مستمر و نهادینه شده با مراکز مطالعاتى بین‏المللى و کسب آخرین دستاوردهاى علمى، نظرى و اطلاعاتى رشته، مى‏تواند گام مهمى در ارتقا بخشیدن به مطالعه و تحقیق در کشور محسوب شود و به نوآورى، خلاقیت و نهضت نرم‏افزارى در راستاى نیازهاى کشور و بومى‏سازى مطالعات روابط بین‏المللى کمک کند.
نگاهى اجمالى به وضعیت امکانات مطالعه و تحقیق در کشور نشان مى‏دهد که عملاً بستر لازم براى پیشرفت مطالعاتى این رشته کمتر فراهم شده است. امکانات موجود در برخى از مراکز علمى، پژوهشى کشور نیز فضاى لازم را براى پژوهش ایجاد نکرده است.
ج) کتب و نشریات‏
رشته روابط بین

ارزیابى وضعیت رشته روابط بین الملل در ایران

مطالب مشابه :

توصیه های پدرثروتمند ،پدر فقیر (book)

سابقه وزرای پیشنهادی حسن روحانی

بررسي تأثير نظام ارزيابي عملکرد کارکنان بر عوامل مؤثر بر بهره وري نيروي انساني

ارزیابى وضعیت رشته روابط بین الملل در ایران

استفتائات آیت الله العظمی بهجت ره