سنت رو به فراموشي روضه‌هاي خانگي

به گزارش خبرگزاري فارس، بين مداحان، يك ضرب‌المثل تاريخي هست كه مي‌گويد: اگر پدرت از دنيا رفت و آن روز، اول ماه بود، بگو جنازه را نگه دارند تا روضه‌هاي اول ماه را بخواني! هرچند اين يك شوخي جالب و ديرپا بين ذاكران اهل بيت (ع) است، اما نشان مي‌دهد كه آنان اهميت زيادي به مجالس و روضه‌هاي خانگي و ماهانه خود مي‌دهند و يك نوع پايبندي به وعده و قرار قبلي در مداحان ديده مي‌شود. هنوز، در گوشه گوشه شهر، ستايشگران خاندان عصمت و طهارت (ع)، صبح‌ها و عصرها، لباس مخصوص خود را به تن مي‌كنند و به روضه‌هاي زنانه خانگي مي‌روند.
اينها، يك دسته از مداحان هستند كه نوع كارشان با بقيه، اندكي متفاوت است. در واقع، مداحي هم مثل هر كار و فعاليت ديگر، دسته‌بندي خودش را دارد كه اگر بخواهيم اين افراد را در گروه‌هاي مختلف جا بدهيم، بايد پيش نياز هريك را هم بياوريم، اما فقط به حيطه كاري آنها اشاره مي‌كنيم.

* مداحان هيأتي

گروهي از مداحان، فقط در جلسات و هيأت‌هاي هفتگي، مقطعي و مناسبتي مي‌خوانند. آنها، بيش‌تر روي قصيده‌ها، قطعات پند و نوحه‌هاي مخصوص ايام ويژه و مناسبت‌هايي مانند محرم، صفر، فاطميه و ماه مبارك رمضان كار مي‌كنند.

* مداحان مجالس ترحيم

اين افراد، به صورت عمده، مجالس ختم و هفتم و چهلم اموات را مي‌پذيرند و با هيجان اين جلسات و آئين‌ها بيش‌تر آشنا هستند. قرائت‌ صحيح قرآن، مدح مولا اميرالمؤمنين (ع) و اشعاري متناسب با درگذشتگان، نياز اوليه اين گروه است؛ چون آنها، علاوه بر مداحي، بايد قاري مجالس يادبود هم باشند. اين افراد، مداحي كنار مزار را هم مي‌پذيرند كه تقريباً از دو گروه قبلي يا برنمي‌آيد يا خودشان تمايلي به اين كار ندارند.

* مداحان مجالس ماهانه خانگي

اين گروه، هرچند توان اداره هيأت‌هاي بزرگ مذهبي و مجالس يادبود را هم دارند، اما تمركز و حوزه كاريشان، عمدتاً پيرامون روضه‌هاي خانگي و زنانه است و روضه‌خوان به شمار مي‌روند. نياز آنها به قصيده‌ها و قطعات پند، به مراتب كم‌تر از دسته اول است و بيش‌تر به مدح و منقبت و مرثيه‌هاي كوتاه و چند بيتي احتياج دارند. مداحان ماهانه، از ابتداي يك ماه قمري تا آخر آن، به طور متوسط به 150 تا 300 خانه مي‌روند و در آنها مجلس روضه برپا مي‌كنند. مثلاً وعده مي‌كنند كه پنجم هرماه به خانه يكي از بانيان روضه بروند يا صبح اول ماه در جاي ديگري حاضر شوند. البته، صبح چهارشنبه، عصر پنج‌شنبه، صبح جمعه آخر ماه و از اين دست مقاطع زماني هم در دوره كاري آنها وجود دارد.
بانيان روضه‌هاي خانگي را بانوان و زنان معتقد تشكيل مي‌دهند و در سراسر تهران و بعضي شهرهاي ديگر مثل قم، مشهد، اصفهان و كاشان، فراوان ديده مي‌شود. اگر بخواهيم به پيشينه شكل‌گيري اين روضه‌ها نظر بيندازيم، بايد از مجالس خانگي خود اهل بيت (ع) شروع كنيم. تاريخ اسلام به ما مي‌گويد كه اولين روضه‌ها در منزل امام صادق (ع) تشكيل شد و خانواده‌هاي آنان با گردهم آمدن و عزاداري كردن، جلسات خانگي را سروشكل دادند. اينكه چند زن دور هم جمع شوند و با دعوت از يك روضه‌خوان، مجلس كوچك عزا تدارك ببينند، از خانواده ائمه آغاز شده و تقريباً با همان شيوه تا الآن رواج داشته است.

* چگونه روضه بيندازيم

روضه خانگي، چگونه راه مي‌افتد و ادامه مي‌يابد؟ اول، يكي از روزهاي ماه انتخاب مي‌شود. مثلاً با خودمان قرار مي‌گذاريم كه دهم هرماه، روضه بيندازيم. اين قرار بايد با همسايگاني كه آنها هم روضه ماهانه دارند، هماهنگ باشد. فرض بفرماييد كه در كوچه مجاور، مجلس ماهانه ديگري در روزهاي دهم برقرار است. هم ممكن است خانم‌ها نتوانند در هر دو روضه شركت كنند و هم ممكن است مداحان محلي فرصت نكنند در محله شما دو مجلس بپذيرند.
قدم بعدي، انتخاب مداح و روضه‌خوان است. خانم‌ها با حضور در مجالس ديگر، روضه‌خواني را كه باتقواتر است و سوز و گداز بيش‌تري دارد، براي روضه خودشان در نظر مي‌گيرند و او را براي يك روز مورد نظر دعوت مي‌كنند. آن وقت بايد بقيه مداحان هم براي آمدن باهم هماهنگ باشند تا بتوانند همه در يك روز، به طور متناوب در مجلس خانگي حاضر شوند و به روضه‌خواني بپردازند.
مختصري چاي و ميوه، اسباب پذيرايي يك روضه خانگي است كه به دور از هر تجملي صورت مي‌گيرد. خيلي از خانم‌ها، در كنار روضه، يك سفره نان و پنير و سبزي يا آش رشته و جو را هم تدارك مي‌بينند كه نشان دهنده سادگي روضه‌هاي اصيل و قديمي است.
مداحاني هم كه براي اين مجالس دعوت مي‌شوند، با شما درباره مبلغي كه به عنوان حق‌القدم پرداخت مي‌كنيد، چانه‌زني نخواهند كرد. حتي در گذشته رسم بر اين بود كه روضه‌خوانان، پول را نمي‌شمردند و در جيبشان مي‌گذاشتند. هرقدر هم كه لازم داشتند از جيبشان برمي‌داشتند و خرج مي‌كردند؛ هرچند هنوز هم اعتقاد به بركت پول روضه‌هاي ماهانه، بين مداحان وجود دارد و به اصطلاح داخلي خودشان، با هيچ كس «طي» نمي‌كنند.
نصب يك علامت ساده، مثل پرچم كوچك و خبر كردن همسايه‌ها، از ديگر كارهاي يك «باني روضه» است.

* چه بر سر روضه‌هاي خانگي آمد

اما، مداحي خانگي يا روضه‌هاي ماهانه، سنت پسنديده‌اي است كه آهسته آهسته جايش را به جلسات فصلي و مقطعي مي‌دهد و نمي‌شود آن شور سابق را در اين روضه‌ها تماشا كرد. اگر بخواهيم دلايل عمده موضوع را بدانيم، بايد به چند عامل اصلي اشاره كنيم:
1. بانوان مبلّغ: اين روزها، خيلي از مردم به جاي دعوت از روضه‌خوانان و مداحان مرد، از جلسه‌گردانان زن دعوت مي‌كنند. خيلي از اين بانوان، تازه قدم به اين عرصه نگذاشته‌اند و كساني مثل اشرف‌الحاجيه يا خانم زركش، حتي افرادي را به دين مبين اسلام دعوت كرده‌اند. تسلط اين زنان به شعر، مقتل، احكام شرعي و بحث‌هاي فقهي، گاهي از آنان در عرصه‌هاي مذهبي چهره‌هايي توانا ارائه داده است، اما تعداد كساني كه شعر را اشتباه مي‌خوانند، مسأله شرعي را به غلط مي‌آموزانند يا در نقل حديث و روايت دچار خطا مي‌شوند هم كم نيست. با اين حال، همجنس بودن بانيان و روضه‌خوانان زن، موجب دعوت بيش‌تر آنها مي‌شود، اما چون اين بانوان مبلّغ، فرصت و توان رفت و آمد به جلسات متعدد را ندارند و از مانور زماني كم‌تري برخوردارند، معمولاً جلساتشان، ماهانه و مرتب نيست و روضه منظمي شكل نمي‌گيرد.
2. مشكلات تردد در شهر: مرحوم مرشد باقر معماري، از مداحان روشندل امام حسين (ع) در ماه، بالغ بر يك هزار مجلس و روضه داشت كه اگر به تعداد روزهاي ماه تقسيمش كنيم، به هر روز، حدود 33 جلسه مي‌افتد. اين روزها با حجم ترافيك در شهر و رفت و آمد بسيار مشكل، نوبت به خيلي از روضه‌هاي خانگي نمي‌رسد و بر اثر بي‌نظمي روضه‌خوان‌ها، جلسات زنانه و خانگي تعطيل مي‌شود.
3. تغيير نسل: خيلي از خانم‌هاي خانه‌دار، جايشان را به دختران كارمند داده‌اند و به همين سادگي، روضه‌هايي كه شايد 40 سال سابقه برپايي داشته‌اند، تعطيل شده‌اند. نسل قديم، به هيچ وجه، حتي در صورت مشكلات جدي، روضه‌شان را ترك نمي‌كردند و در خانه‌شان در موعد مقرر بسته نمي‌شد، اما حالا، زنان كارمند نمي‌توانند نظم يك روضه ماهيانه را برقرار كنند.
شايد بشود كوچك شدن خانه‌ها و تغيير شكل آنها را هم به اين دلايل اضافه كنيم. چون، يك روضه خانگي به فضاي متوسطي احتياج دارد كه بتواند تعدادي از مستمعين روضه را پوشش دهد و جا براي كسي تنگ نباشد.
به هر روي، نبايد اجازه دهيم اين سنت آئيني در ميان مردم اصيل شهرهايي مانند تهران، قم و مشهد، مثل ساير سنت‌ها و رسوم ملي و مذهبي نرم نرم رنگ ببازد و مجلس روضه سيدالشهداء به مجالس پرزرق و برقي تبديل شود كه از دل آنها نه سوزي بر‌مي‌خيزد و نه در پيچ‌ و تابشان اشكي به ياد اهل بيت (ع) سرازير مي‌شود.

* قديمي‌ترين روضه‌خوانان شهر

نمي‌شود تاريخ دقيقي براي آغاز اين جريان در تهران پيدا كرد، اما «آقا سيد صالح»، از نخستين روضه‌خواناني است كه از حدود 80 سال آن طرف‌تر در اين شهر روضه مي‌خوانده است. آسيدصالح، در عصر ماشين زندگي نمي‌كرده و با يك چهارپا به روضه مي‌رفته است. وقتي به روضه‌اي مي‌رسيده، خرش را بيرون خانه مي‌بسته و خودش داخل مي‌شده است. مركب او، نشاني روضه‌هاي سيد را مي‌دانسته و هر ماه بدون هدايت سوارش، روضه‌خوان را به در خانه‌هاي مردم مي‌برده است. خر آسيدصالح، براي مردم تهران قديم، شناخته مي‌شده است. حتي يك بار، خر او را از مقابل يكي از روضه‌هايش مي‌دزدند و به بازار مال‌فروشان مي‌برند، اما مردم قيافه زبان بسته را مي‌شناسند و دزدها فرار مي‌كنند!
بعد از سيدصالح، مرشد باقر معماري، يكي از قديمي‌ترين روضه‌خوانان تهران است كه روزي 30 مجلس را از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب تهران اداره مي‌كرده است. مرشد باقر، مداح نابينايي بود كه اسماعيل نيكبخت، شاگردي‌اش را مي‌كرد. نوجوان روستايي كه امروز، يكي از مردان آشناي هيأت‌هاست و در جلسات مختلف خدمت مي‌كند.
مرشد اكبر، مرشد قاسم، مرشد نصرالله، مرشد اسماعيل، حاج سيدمصطفي هاشمي دانا و مداحان مرحوم زياد ديگري هستند كه بايد در شمار روضه‌خوانان قديمي تهران از آنها ياد كرد. امروز هم اين سنت پسنديده با مداحاني مانند حاج سيدحسن وحيد، حاج حسين محمدي، حاج مهدي رضايي، حاج سيدحسين ميراميني و سايرين در شهر تهران دنبال مي‌شود.

*ويژه‌نامه محرم و صفر خبرگزاري فارس

سنت رو به فراموشي روضه‌هاي خانگي

مطالب مشابه :

دعوت به روضه

از آش قل هو الله تا سفره بی بی سه شنبه

روضه حسین دعوت نمی خواهد .این اشک اشک غیرت است.

سنت رو به فراموشي روضه‌هاي خانگي

برکات روضه های خانگی

روضه امام جواد(ع) با طعم تحریف + گریزهای مداحی(8)

برنامه هیئت در ماه محرم