مقاله در مورد آمایش سرزمین

در بررسی ریشه لغت آمایش با توجه به مفهوم علمی آن و در جهت سازماندهی فضا ، مجموعه فعالیت هایی صورت خواهد گرفت که به نوعی در معانی مختلف مصدر "‌آمودن " مستتر است . آمودن همانطور که در لغت نامه ها آمده است ، معنای مستعد کردن ،‌آمیختن و ... را می دهد. اما در حیطه برنامه ریزی ، آمایش سرزمین دلالت بر اقدام هایی دارد که به طور گسترده توسط بخش عمومی بکار گرفته می شود تا آینده توزیع فعالیت ها و سکونتگاه ها را در فضا تحت تاثیر قرار دهد .

هرچند بررسی تحولات آمایش سرزمین در سال‌های گذشته مبین تکوین و تکامل جایگاه این مهم در نظام برنامه‌ریزی کشور است و در حقیقت می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که مقوله آمایش سرزمین به رغم فراز و نشیب‌های فراوان از پشتوانه‌های قانونی بسیار مستحکمی در نظام برنامه‌ریزی کشور برخوردار است اما برنامه‌های آمایش سرزمین هیچگاه به مرحله اجرا گذاشته نشده‌اند.

براساس این، اتخاذ تدابیر و ایجاد سازوکارهای مناسب برای رفع این موانع در کانون توجه نظام برنامه‌ریزی کشور قرار دارد. علاوه بر این اعمال قوانین یا اجرای مصوبات متناقض با اهداف و سیاست‌های آمایش سرزمین بخشی از عوامل نتیجه‌بخش نبودن برنامه‌های آمایش سرزمین در ایران به شمار می‌آید. اجرای طرح‌ها و پروژه‌های فاقد توجیه آمایش در وضعیتی که سازوکارهای ایجاد هماهنگی‌های بخشی – منطقه‌ای یا هماهنگی‌های عمودی و افقی در سیاستگذاری توسعه در سطوح مختلف ملی، منطقه‌ای و محلی از کارآمدی مناسبی برخوردار نبوده‌اند نیز از دیگر عوامل نقض جهت‌گیری‌های آمایش سرزمین محسوب می‌شوند.

براساس شناخت ضرورت‌های یادشده نظام برنامه‌ریزی کشور با تشکیل کمیسیون برنامه‌ریزی فضایی و توسعه منطقه‌ای در ساختار نظام برنامه‌ریزی برنامه پنجم تلاش گسترده‌ای را در قالب کمیسیون‌های تخصصی آمایش سرزمین، توسعه منطقه‌ای و پایداری محیطی برای ریشه‌یابی و رفع تنگناهای فراروی توسعه فضایی کشور و ایجاد عدالت سرزمینی سامان داد و با شناسایی تنگناهای موجود در قالب هر یک از نظام‌های برنامه‌ریزی، اجرایی و نظارت و ارزیابی به سازوکارهای عملی مشخصی برای کاهش معضلات پیش‌گفته نایل شد. از مهم‌ترین این موارد در بحث آمایش سرزمین ایجاد شورای آمایش سرزمین به عنوان نهادی بین وزارتخانه‌ای با هدف نهادسازی و ایجاد سازوکارهای اعمال هماهنگی‌های عمودی و افقی در سطوح مختلف برنامه‌ریزی آمایشی و اجرای نظام یکپارچه برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه سرزمین (از طریق اعمال هماهنگی در برنامه‌ریزی‌های آمایشی و کالبدی) است.

همچنین تلاش گسترده‌ای در قالب بسته اجرایی توسعه متعادل و متوازن منطقه‌ای برای ایجاد تعادل‌های منطقه‌ای از طریق اعمال سیاست‌های فضایی، تمرکززدایی و افزایش اختیارات استان‌ها، کارآمدسازی نظام درآمد – هزینه استان‌ها و.... صورت پذیرفته است که می‌تواند منشأ خدمات بزرگی در زمینه توسعه فضایی قلمرو ملی باشد.

براساس این، ایجاد سازوکارهای هماهنگ‌سازی سیاست‌های فضایی بین‌بخشی، اتخاذ سیاست‌های توازن بخشی به اقتصاد مناطق و دستیابی به الگویی بهینه از تقسیم کار تخصصی بین مناطق، اصلاح نظام سکونتگاهی، و ایجاد سازوکارهای ارزیابی و نظارت بر تحولات توسعه فضایی کشور از جمله مهم‌ترین مواردی هستند که شایسته است، در سیاست‌ها و اقدام‌های آمایش سرزمین در دستور کار قرار گیرند.

روند شتابان رشد جمعیت به ویژه در دهه 50 و 60 شمسی، دولتمردان و برنامه‌ریزان کشور را در مقابل انبوهی از نیازهای اساسی، خدماتی و زیربنایی قرارداد که به نفع آن سیاست‌ها و برنامه‌های متعددی در قالب طرح‌های عمرانی در کشور برای پاسخگویی به این نیازها به اجرا درآمد که بازخوردهای آن به صورت فعالیت‌ها و سکونت‌گاه‌های متعدد در پهنه سرزمین نمایان شده است.

به این ترتیب چشم‌اندازهای توسعه کشور در خلال چند دهه اخیر و تحت تأثیر این تحولات کمی و کیفی، دگرگونی‌های عمیقی را تجربه کرده است.

حاصل این تحولات باعث توزیع ناموزون فعالیت‌ها و سکونتگاه‌ها در کشور شده است که تحلیل آنها در برنامه‌ریزی‌های آمایشی بسیار حائز اهمیت است. البته در تحلیل ساختار فضایی کشور نمی‌توان فقط سیاست‌ها و برنامه‌های گذشته را مقصد قلمداد کرد زیرا بخشی از این نبود تعادل‌های فضایی ناشی از شرایط طبیعی حاکم بر کشور (شرایط اقلیمی و توپوگرافیک کشور) نیز هست در واقع عوامل اصلی شکل‌دهی به ساختار فضایی کشور را دو گروه عوامل غیرارادی و ارادی می‌توان طبقه‌بندی کرد.

عوامل منبعث از تحولات فراملی طبقه‌بندی می‌شوند. براساس این، توزیع جمعیت و فعالیت‌ها در کشور تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل ارادی و غیرارادی قابل توجیه است.

توزیع ناموزون فعالیت‌ها در پهنه سرزمین که گاه ناشی از نبود قابلیت‌های طبیعی یا به دلیل سیاست‌های ارادی چند دهه گذشته دولت بوده است، موجب نبود تعادل در توزیع فضایی جمعیت در بین مناطق و درون مناطق در کشور شده است.

به تبعیت از تحولات یادشده توزیع و پراکنش جمعیت در پهنه کشور، دوگانگی زیادی را نمایان می‌سازد. حدود 90 درصد آن در دامنه‌های دو سلسله جبال البرز و زاگرس در منطقه‌ای حدود 45 درصد سرزمین ساکن هستند و 10 درصد بقیه در 55 درصد از نواحی خشک مرکزی، جنوبی و شرقی سکونت دارند. در سطح ملی حدود 5/17 درصد کل جمعیت شهرنشین کشور در شهر تهران ساکن هستند و قریب به 40 درصد جمعیت شهری کشور نیز در 9شهر بزرگ، حدود 40 درصد در شهرهای متوسط و 20 درصد جمعیت نیز در شهرهای کوچک کمتر از 50 هزار نفر سکونت دارند.

اتخاذ سیاست‌های توسعه قطب‌های رشد در برنامه‌های گذشته موجب قطبی شدن فضای کشور و تمرکز صنایع در بخش‌های خاصی شده است. با استقرار صنایع و تمرکز قطب‌های صنعتی در جوار مراکز بزرگ جمعیتی و مناطق توسعه‌یافته‌تر کشور برای نزدیکی به بازارهای مصرف و استفاده از زیربناهای به نسبت آماده این مناطق، روند جذب جمعیت در این مناطق تشدید شده و به نبود تعادل‌های جمعیتی در سرزمین دامن زده است.

بررسی ساختار فضایی کشور حکایت از آن دارد که هرچند موضوع بهره‌برداری بهینه از سرزمین، استفاده از قابلیت‌های مناطق مختلف کشور در چارچوب تقسیم کار ملی و تمرکززدایی از مناطق پرتراکم کشور در قالب برنامه‌ریزی آمایش سرزمین همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان کشور بوده است، اما این برنامه‌ها نتوانسته است در چارچوب برنامه‌های میان مدت توسعه کشور عملیاتی شود .

نبود تعادل‌هایی که به معنای توسعه‌یافتگی بخش بزرگی از پهنه کشور در برابر فشار بیش از حد به عرصه‌های محدودی از سرزمین است. هرچند بخشی از این کاستی‌ها ناشی از شرایط طبیعی کشور است که امکان توسعه و توزیع عادلانه امکانات را در کشور محدود می‌سازد اما بخش زیادی از آنها را می‌توان به سیاست‌ها و برنامه‌های گذشته و حال و ناسازگاری آنها نسبت داد. عدم نگاه بلند مدت به طرح ها و پروژها و نداشتن درک درستی از ضرورت ها بر مشکلات ما طی دهها سال گذشته افزوده است باید از روزمرگی و قدمهای کوچک و ناسازگار با اقلیم هر منطقه دست برداشت . خیلی وقت ها شعارها موجب ریزش سرمایه ها به شوره زار ها شده است . باید فقر را برچید اما با ایده هایی کارآمد و دقیق ، ارد بزرگ می گوید آرمان را نباید فراموش ساخت اما می توان هر دم ، به روشی بهتر برای رسیدن به آن اندیشید . ما نیز می توانیم با نگاهی علمی و دقیق به مقوله آمایش سرزمین از پرت انرژیهای خویش جلوگیری نماییم .

در مجموع می‌توان علل اصلی (عوامل ارادی) نقاط ضعف و نارسایی‌های موجود در سازمان فضایی موجود کشور را به رغم تلاش‌های بسیار گسترده در زمینه تدوین برنامه‌های آمایش سرزمین در عوامل زیر خلاصه کرد:

- فقدان تفکر نظام‌مند و نهادینه برای مدیریت سرزمین در سطوح مدیریتی و برنامه‌ریزی کشور.

- فقدان طرح و برنامه مصوب برای سازماندهی فضایی سرزمین.

- نبود نهاد قانونی مشخص و مسئول برای مدیریت سرزمین و پی‌گیری و نظارت بر اجرای طرح‌های آمایشی.

هرچند ضرورت اتخاذ رویکرد برنامه‌ریزی آمایشی با مختصات پیش‌گفته فقط منحصر به چالش‌های یادشده نیست و ضرورت‌هایی نظیر ایجاد هماهنگی‌های لازم بین بخش‌های اقتصادی در سطح سرزمین، توجه به شرایط اجتماعی، قومی و فرهنگی مناطق در برنامه‌ریزی‌ها و توجه به سازگاری محیط زیستی سرمایه گذاری‌ها و بهره‌برداری بهینه از منابع طبیـعی را می طلبد و لزوم ساماندهی نظام اسکان جمعیت و سطح‌بندی مراکز شهری و نواحی روستایی براساس توزیع فعالیت‌ها و امکانات در پهنه سرزمین و در نهایت لزوم توجه به مناسبات و تعاملات جهانی و منطقه‌ای و ضرورت توجه به اینگونه مباحث در برنامه‌ریزی‌های استراتژیک و درازمدت به لحاظ اهمیت روزافزون مسایل ژئواکونومیک و ژئوپلتیک رویکرد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین را مد نظر قرار می دهد.

به طور کلی آمایش سرزمین به عنوان یک سند مدیریت توسعه تصویر سازمان فضایی در مرحله توسعه یافتگی سرزمین بوده که تجسم سند چشم انداز دراز مدت توسعه ملی بر فضای کشور است و چشم انداز کلی توزیع جغرافیایی جمعیت و ترکیب مناسب فعالیت های ناظر بر بهره برداری از سرزمین و تامین نیاز های جمعیت و فعالیت های اقتصادی و اجتماعی را در قلمروی سرزمین مشخص می کند.
آمایش سرزمین از منظر برنامه ریزی ، در ماهیت از سنخ برنامه ریزی فضایی است ، اما هر برنامه ریزی فضایی که یک یا مجموعه ای ویژگی های زیر را نداشته باشد ، آمایشی نخواهد بود .
ویژگی هایی که این برنامه باید دارا باشد از جمله مشارکت جویانه ،جامع نگر ،کل گرا ، هدفمند ،دور نگر ، انعطاف پذیر ، دارای نگرش کیفی و استنتاج فضایی یا جغرافیایی و... می باشد.

مقاله در مورد آمایش سرزمین

مطالب مشابه :

انشای ایران زیبای من

انشای یک بچه دبستانی در مورد ازدواج

انشای من در مورد وطن

انشایی در مورد انشاء

مقاله در مورد آمایش سرزمین

انشا یک بچه دبستانی در مورد خارجی ها (طنز)

درس آزاد پیشنهادی برای فصل سرزمین من

دنیای خیالی شهرزاد

موضوعات متنوع انشا(200 مورد)