نقد و بررسی عبور متروی اصفهان از خیابان چهارباغ

نقد و بررسی عبور متروی اصفهان از خیابان چهارباغ
آنچه بر شهر ما می گذرد

احسان رعنایی٬ عضو جمعیت دوستداران محیط زیست

شاید لازم است هر یک از ما از خود بپرسیم که اگر جزو مسئولین شهرمان بودیم، چگونه سعی در احیا و حفظ میراث فرهنگی و طبیعی شهر داشتیم، تا سندهای هویت و اصالت سرزمینمان را احیا کرده باشیم؟

این سوال از آن جهت مهم به نظر میرسد که امروزه تصمیمات مدیران شهری و عملکرد آنها را نمیتوان صرفا" ناشی از نگرش و عملکرد یک شخص یا گروه اقلیت دانست. شرایط اجتماعی عصر حاضر به گونهایست که شهرهای بزرگ، متشکل از افراد، قابلیتها، امکانات و روابط مختلف، یک نظام یا سیستم را تشکیل میدهند و هریک از اجزا میتواند در جهتگیری مسائل کلی مربوط به سیستم مذکور، موثر باشد. بعبارت دیگر، میتوان گفت اگر هر شهروند خود را مسئولی دلسوز و خواهان توسعه پایدار و همهجانبه شهر خود بداند، نمیتواند نسبت به عملکردهای گوناگون، مخصوصا" عملکردهای مرتبط با میراث فرهنگی و طبیعی شهر، بیتفاوت باشد.

ظاهرا" تحقق این دیدگاه، نیازمند 2 مسئله است :

اول آنکه هر شهروند، با پیشینهی فرهنگی و طبیعی محل زندگی خود آشنا بوده و باور کند میراث آباء و اجدادی وی، نمایانگر اصالت دیرینهی سرزمین و ملت اوست. پس حتی یک درخت یا یک آجر تاریخی یا باستانی، میتواند سندی منحصربفرد و لذا از اهمیت بسزایی برخوردار باشد. آگاهی و عملکرد عمومی، میتواند در اقدامات قانونگذاران و مجریان طرحهای گوناگون تاثیرگذار بوده و بی خبری و ناآگاهی، میتواند نقش بسزایی در تصدی سمتهای مهم شهری و استانی توسط افراد نالایق با نیات و اقدامات غیرمنطقی داشته باشد که عواقب آنمدتها دامنگیر خود همشهریان خواهد بود. و چه خوب اگر این آگاهی، در ذهن کودکان نهادینه شود تا همه، از کودکی با مسائلی که گویی از امرار معاش روزانه مهمترند، آشنا باشند.

دومین مسئله، آشنایی هر فرد با اختیارات قانونی خود در استیفای حقی است که با رفتارهای غیرقانونی مسئولین شهری مثلا" کوتاهی نسبت به حفظ میراث گذشتگان، پایمال شده است. تا باور اینکه هرکس می تواند برای محاکمه و مجازات قانونی این مسئولین (حتی با وجود قدرت اجرایی بالا) اقدام کند، گسترش یابد.

در ادامه نوشتار سعی شده هرچند مختصر، دو مسئله مذکور پیرامون موضوع قطار شهری اصفهان، مورد بررسی قرار گیرد. به نظر میرسد آگاهی شهروندان از آنچه بر اصفهان میگذرد و همچنین اصول و مواد قانونی مرتبط با موضوع، دیر یا زود، بهترین واکنش را در پاسخ به عملکرد دست اندرکاران اصلی این طرح و طرحهای مشابه، درپی خواهد داشت.

* * * * *

احتمالا" تصور قدم زدن در خیابانی با سنگفرشهای عالی، که چند ردیف درختان قد برافراشته و تنومند چنار در باغچههای پرگل بر آن سایه افکنده، و آبی که از بستر سنگی برنگ سرخ عقیق از پلههایی چون آبشارهای کوچک در طول خیابان و از میان آن میگذرد و در مسیر خود به حوضهای کوچک و بزرگ حجاری شده با فواره در میانشان میریزد، لذتبخش باشد. در طرفین مسیر میانی نهر آب، مسیر عبور درشکهها و سواران است. دوسمت این خیابان سردرهای باشکوه باغهای سلطنتی رو به خیابان و در امتداد آن قرار دارد که هر جفت در مقابل یکدیگر و روبروی حوضهای میانی خیاباناند. قسمتی از آب هر حوض توسط جویهای کوچک از زیر سردرها میگذرد و به درون باغها میرود. همچنان که قدم میزنید از پلی بر رودخانه که سواحل آنرا نیز باغهای انبوه پوشانیده عبور کرده، پس از پل، وارد خیابانی مشابه میشوید که از قبلی طولانیتر است و در انتهای آن، از چند پله کوچک بالا میروید، و در مقابل خود، سردر عظیم و بینظیری رو به سرتاسر خیابان میبینید که شما را به ورود به باغ سلطنتی وسیع و تماشای درختان گوناگون و خوردن میوههای آنها، عمارتها، آبراهها و حوضهای کوچک و بزرگ حجاری شده، و همچنین قصری بی مانند در میان باغ، دعوت میکند.

این تصورات، تخیلی ادبی نیست. گزیدهای کوتاه از توصیفات بسیاری از گردشگران همچون دلاواله ایتالیایی، تاورنیه فرانسوی، کمپفر آلمانی و ... است که در دوران صفویه یا بعد از آن، از خیابان «چهارباغ» اصفهان گذر و مشاهدات خود را بصورت سفرنامه که گاهی با نقشه همراه بوده، ثبت کردهاند۱ :

بالا: نقشه بازسازی شده اصفهان صفوی حاصل پژوهش و ترسیم مهوش عالمی٬ بهمراه توضیحات کمپفر جهانگرد آلمانی در حاشیه. پایین : همان نقشه با این تفاوت که منطقه اصفهان هزارساله محصور در باروی دیلمی٬ محور شمالی-جنوبی چهارباغ٬ و باغ هزارجریب (منطقه مربع شکل پایین نقشه) و مسیر زاینده رود که به کمک نرم افزار از بقیه قسمتها مشخص تر دیده میشوند.

چهارباغ بدستور شاه عباس اول طرحاندازی شد تا عناصر زیبای معماری و شهرسازی را بعنوان محوری شمالی-جنوبی، عمود بر زایندهرود، در برگیرد. تا ایدهای زیبا و ماندگار و همچنین پیادهسازی بی مانندش، بتواند الگویی چند صد ساله برای توسعه پایدار باشد. امروزه نیز با وجود آنکه دیگر آن سردرها، عمارات، باغها و حوضها به چشم نمیآیند، هنوز شاهکاری منحصربفرد به شمار میرود.

این در حالی است که طی سالهای اخیر، شهروندان اصفهانی بجای آنکه شاهد انتقال مرکز نوین شهر شامل خدمات اداری، مراکز تجاری و ... به دور از این محور و بطور کلی بافت قدیمی شهر و بکارگیری تمام پشتوانههای لازم برای بازسازی آن باشند، شاهد مغازهها و پاساژهای بسیار با نمای ناهماهنگ، افتتاح مراکز بزرگ اداری و تجاری، احداث برج مرتفع جهاننما بعنوان بزرگترین مرکز تجاری و اداری شهر در ابتدای چهارباغ (مرکز شهر)، در نزدیکی میدان نقش جهان و سند افتخاری برای شهرداری اصفهان، و از همه جالبتر، انتخاب این محور بعنوان تنها محور منطقی! و مناسب برای مسیر شمالی-جنوبی متروی اصفهان، هستند.

بالا: شبکه درون شهری متروی اصفهان. پایین : تصویر حاصل از تلاقی شبکه درون شهری مترو و نقشه بازسازی شده اصفهان که تلاقی بخشی از شبکه را با محل قسمتهای داخل باروی دیلمی٬ چهارباغ و باغ هزارجریب نشان میدهد.

دقت دست اندرکاران در هدفگیری محل قسمت عمدهای از بافت اصفهان هزارساله و سرتاسر طول چهارباغ برای عبور مترو، در نوع خود تحسین برانگیز و گویا تائیدی بر اظهارات ایشان در مورد حفظ میراث فرهنگی، حقوق شهروندی، توسعه پایدار و .... است که اغلب در مصاحبهها و سخنرانیها به این موارد تاکید دارند!

ظاهرا" عبور مترو هرچند در عمق زیاد باشد، باز هم حفاریها و تخریبهای زیادی در سطح زمین بهمراه دارد. نمونهی آن، محوطههای وسیع فعلی در محل ایستگاههای شهدا، تختی، امام حسین(ع)، شریعتی و آزادی است که اطراف هر یک با صدها متر حصار بصورتی بسته شده که درون محوطه براحتی قابل رویت نباشد. لذا به نظر میرسد قسمت عمدهای از سطح هر محوطه گودبرداری شده است. تلاش برای این همه عملیات عمرانی در نزدیکی برخی نقاط خاص اصفهان عهد صفوی همچون باروی اصفهان، دروازه دولت، ورودی عباسآباد، محل سردر و کاخ هزارجریب، تعجب فراوان دارد. با توجه به نسبت سطوح گستردهی مناطق گودبرداری شده به سطح کل خیابان چهارباغ، اگر تکنولوژی بکاررفته در حدی نیست که این تخریبها به حداقل رسیده و کف چهارباغ کمتر مورد عنایت متهها باشد، چرا محور موازی چهارباغ (شمس آبادی) بعنوان مسیر مترو مدنظر قرار نگرفته است؟ البته اگر از دیگر عواقب احداث ایستگاهها از جمله احتمال حضور فعال متکدیان و دورهگردها و دستفروشان و ...، آن هم در چهارباغ عزیزمان، چشمپوشی کنیم.

از طرفی تاثیر ارتعاش ناشی از عبور قطار در عمق زیاد بر بناهایی چون مدرسه چهارباغ یا سیوسه پل میتواند باعث تخریب تدریجی در مدت زمان بیشتری شود. شاید تغییر مسیر بدون افزایش عمق، هزینهی بسیار کمتری داشته باشد تا پیشبرد عملیاتهای گوناگون در عمق زیاد.

مسئله دیگر، مسکونی بودن قسمتهایی از اصفهان عهد دیلمی و سلجوقی در مسیر شمالی-جنوبی است، و به نظر ادعای خامی است که منازل آن مناطق، دارای راهها و اتاقهای زیرزمینی با انواع وسایل و ابزار و ظروف در آنها، نبودهاند.

قطع درختان در محل ایستگاههای تختی و امام حسین(ع) در چهارباغ پایین و ایستگاه شریعتی در چهارباغ هزارجریب (جهارباغ بالا) نیز، تاسف برانگیز است. نقل است فریاد «مچین،مچین» مستحفظین برای جلوگیری از چیدن گلهای اطراف چهارباغ معروف بوده2. صدها سال پیش، حفاظت از شاخههای گل کجا و قطع جمعی درختان در قرن 21 کجا!

جالب آنکه تاکید بر حقوق شهروندی، توسعه پایدار، تلاش برای خدمت رسانی شهری و ... از سوی برخی افرادی است که اعتراضات و انتقادات بسیاری از مخالفین، از جمله قطعنامه همایش «مسیر مترو و بافت تاریخی شهر اصفهان» با تایید دهها نفر از کارشناسان و فرهیختگان و دوستداران اصفهان، تعریف مسیر موازی با چهارباغ و بیانات و مطالب گوناگون در نشریات یا صفحات اینترنتی را نادیده گرفتهاند. حتی با گذشت چند سال از شکایت بیش از 1700 نفر از شهروندان، تغییری بنیادی در روند از پیش تعیین شدهی طرح دیده نمیشود.

آیا تشخیص عدهای که در طراحی مسیر شمالی-جنوبی قطار شهری نقش داشتهاند، چنان معقول و حساب شده است که تمامی صدها و شاید هزاران منتقد، هنوز به سطح فکری لازم برای درک آن و صرفنظر از اعتراض خود نرسیدهاند؟ منتقدینی که دشمن توسعه حمل و نقل شهری و فعالیتهای عمرانی نبوده، و فقط به نحوه این استفاده، آن هم بدلیل آثار جبران ناپذیر آن، معترضند.

درمقابل انتقادات و پیشنهادات، تبلیغات شهرداری و سازمان قطار شهری اصفهان، با پشتوانههای قوی مالی و اجرایی، قرار دارد. نمونهای از آن، توزیع بروشورهایی با عنوان «مترو در کنار آثار تاریخی» در میان مردم است. روابط عمومی شهرداری اصفهان در این بروشورها، به تجربیات شهرهای پاریس، آتن و قاهره در عبور مترو از نزدیکی آثار تاریخی اشاره کرده و در بخشی از نتیجهگیری مدعی میشود: « بررسی اجمالی شبکههای مترو در شهرهای قدیمی نشان میدهد که شبکه خیابانهای عریض و اصلی، غالبا" در مجاورت ابنیه تاریخی مهم این شهرها قرار گرفتهاند و محل مناسبی برای طراحی خطوط مترو میباشند... همچنین قبل از احداث ایستگاه، گمانههای اکتشافی به تعداد مناسب در نظر گرفته شود تا گودبرداریها با کمترین صدمه به آثار تاریخی انجام پذیرد.» البته در این تبلیغات وتوجیهات مشابه، اشاره به این نکات مهم نشده که آیا همهی ایستگاهها در محل ابنیه تاریخی است؟ خطوطی که در آنها، آثار تاریخی و طبیعی، علیرغم هزینههای زیاد باعث تغییر مسیر مترو شده کدامند؟ گمانههای اکتشافی متروی اصفهان کجاست؟ شهرهای تاریخی دیگر دنیا در این زمینه چه کردهاند؟ و مهمتر از همه، اینکه آیا تکرار عملی نادرست پس از گذشت دهها سال، آن هم با وجود هشدارها و مخالفتها، کاری اصولی است؟ احتمالا" قضاوت این مورد بعهده خوانندگان فهیم گذاشته شده است!

مسئله قابل توجه دیگر، عبور خط شرقی-غربی از میدان نقشجهان و قسمتهای دیگری از اصفهان هزارساله است. اگر اکنون آگاهی عموم شهروندان از سابقه این قسمت از شهر و تخریبهای احتمالی آن بالا رود، و گروهها و تشکلهای دوستدار اصفهان، موضعی هماهنگ و یکپارچه در مقابل متجاوزان به حریم میراث فرهنگی و طبیعی شهر (که متعلق به همهی ایرانیان و حتی نوع بشر است) داشته باشند، شاهد رفتارهای غیر قانونی و لجوجانه نخواهیم بود. فقط کافیست صحنه تاخت و تاز ماشینها و متههای غولپیکر را در میدان نقشجهان یا در مناطقی که طبق نقشههای گوناگون، صدها سال پیش منازل، مغازه ها، انبارها، راههای زیرزمینی و ... در آنجا بودهاند، تصور کنیم.

* * * * *

پیرامون تخریبها و حقوق پایمال شده افراد جامعه، هر کس میتواند با استناد به قانون اساسی، اقدام کند. این حقوق شاید ظرفی سفالی یا بقایای باروی شهر باشد که نیاکان ما، برای ما به یادگار گذاشتهاند. توجه به این نکته ضروری است که دفاع از حفاظت محیط زیست طبیعی و تاریخی، نه تنها فعالیتی سیاسی در تعارض با نظام جمهوری اسلامی ایران نیست، بلکه قانون اساسی، پشتوانه محکمی برای آن به حساب میآید.

طبق اصل 50 قانون اساسی، «در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است».

همچنین طبق ماده 1 قانون مسئولیت مدنی،«هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمهای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود میباشد.»

می دانیم که یک فعالیت مهم در مقیاس شهری ممکن است در زمان طولانی با مشارکت افراد مختلف انجام پذیرد، اما از آنجا که مسئولین فعلی شهر و استان مدت نسبتا" زیادی است با مسئله مترو در ارتباط بوده و هستند، شاید بد نباشد از دکتر سیدمرتضی سقائیاننژاد، شهردار اصفهان و مهندس عبدالحسین سیفالهی، رئیس سابق سازمان قطارشهری سوال شود که چگونه ثابت میکنید بقایای باروی دیلمی، بقایای منازل و اشیای مربوط به دوران دیلمی و سلجوقی، کف اصلی چهارباغ، بقایای سردر و حوض سنگی بزرگ باغ هزارجریب و ... در اثر حفاریها آسیب ندیدهاند؟ و اگرآثاری ازهریک یافت شده، در کجا نگهداری میشود؟ در محلی برای حفاظت، یا بهمراه بقیه خاک و نخالهی استخراج شده، در منطقهای خارج از شهر؟و پرسش مهمتر اینکه ناظرین سازمان میراث فرهنگی، چگونه از نزدیک در جریان روند بدون آسیب طرح قرار میگیرند؟و چگونه ثابت میکنید فعالیتهای مشابه عمرانی برای مسیر شرقی-غربی، آسیبی به قسمتهای تاریخی شهر نخواهد زد؟ در حالی که چند ضربهی کلنگ هم میتواند ضرری جبران ناپذیر به بار آورد. از نظر شما، مسافرین خارجی بخصوص کشورهای صاحب تکنولوژی، برای تماشای مترو و عبور آن از مناطق قدیمی شهر، از هزاران کیلومتر دورتر به اصفهان سفر خواهند کرد؟

جدای از آثار اجرای طرح متروی اصفهان به شکل فعلی، اجرای پروژه مصلی اصفهان، که سالهاست با وجود صرف هزینههای فراوان به پایان نرسیده، و ساخت منارهها و گنبدهای عظیم بتونی و فلزی را در نزدیکی گنبدها، طاقها و عمارات کوچک ساده، زیبا و آجری، آنهم در دل منطقه تاریخی و ارزشمند تخت فولاد اصفهان درپی داشته، مورد مهم دیگری است.

با توجه به مدیریت سابق مهندس عبدالحسین سیفالهی در سازمان قطار شهری و همچنین پروژه مصلی اصفهان، سوال اینجاست که چگونه مسئولیت چند طرح عظیم و پرهزینه شهر برعهده یک مدیر بوده؟ و دلیل تغییر مدیریت چنین شخصی از هر دو پروژه چه میتواند باشد؟ شخصی که چندی پیش، بعنوان مشاور شهردار در طرح قطار شهری منصوب شد!

باید خاطرنشان کرد که هر گونه اعتراض یا پرسش، نه حاصل کینهای از فرد خاص، که فقط ناشی از علاقهای است که ممکن است دوستداران اصفهان یا هر شهر دیگر را برای جلوگیری از عملی اشتباه و گسترش نگرشی سالم نسبت به میراث فرهنگی و محیط زیست، به واکنشی اینچنین در مقابل مسئولین محترم وادارد. چرا که اهمیت اصفهان، ناشی از وجود همین گنجینههای فرهنگی و طبیعی آن است.

امیدواریم کسی شاهد آن روز نباشد که حمایت عمدی یا سهوی یک شهردار، رئیس شورای شهر، استاندار یا هر مقام دیگر، زمینهای فراهم کند تا اشخاصی با فعالیتها و نیات غیرقانونی، چه بصورت تخلف مالی، نادیده گرفتن حقوق سایرین و ... بتوانند براحتی در فضای سیستم مدیریت شهر تنفس کنند. و امیدواریم هرکس به وظیفهی خود برای حفاظت از ایران، به بهترین شکل عمل نماید.

1-کتاب « اصفهان از دید سیاحان خارجی»/ فیروز اشراقی، کتاب « اصفهان،بهشتی کوچک اما زمینی» / محمود رضا شایسته، منصورقاسمی.

2-کتاب « تاریخ اصفهان» / حاج میرزا حسن خان جابری انصاری

تصاویر و نقشهها از مجلات معماری و شهرسازی شماره 42 و 43 ، جستارهای شهرسازی شماره 10 و 11 و سایت سازمان قطارشهری اصفهان

نقد و بررسی عبور متروی اصفهان از خیابان چهارباغ

مطالب مشابه :

نقشه مشهد

شهر کرمان

چگونه از GPS (مکان یاب) گوشی خود به صورت رایگان بهره ببریم ؟!

تاریخچه فعالیت موسسه گیتاشناسی

نقد و بررسی عبور متروی اصفهان از خیابان چهارباغ

قوانین مربوط به ساختمان

مادی فرشادی