آشنایی با روستای حجیج اورامانات - نگار یعقوبی- وبلاگ ایرانشناس

حجیج آرمیده در دامنه زاگرس‌شمالی، روستاهای هزار سالهٔ منطقه اورامان، که با گذشت از راه‌های صعب‌العبور و کوهستانی آن در می‌یابی، یکی از بکرترین و شگفت‌انگیزترین مجموعه حیات انسانی در کشورمان است. نمونه‌ای بی‌بدیل از طراحی منظره و خلاقیت موزون به‌دست معماران مکتب نرفته که جلوه‌های باورنکردنی از طبیعت و محیط مصنوع را به نمایش گذاشته است.

این نوشته شاید نتواند حق مطلب را ادا کند، زیرا که حجیج را باید دید، نمی‌توان نوشت! از پاوه که عزم نوسود کنی، خود را کاشفی می‌یابی که در عصر ارتباطات و دهکده جهانی، انگار هنوز میهن‌ات را ندیده‌ای، این‌جا ایران است. در حالی‌که رود خروشان سیروان در عمق دره‌های عمیق، عبورت را همراه است و قله‌های سر به فلک کشیده و پر صلابت، ورودت را به سرزمین رازهای سر به مهر صلا می‌دهد. لحظه‌ای درنگ می‌کنی، چگونه می‌توان مسحور این همه زیبائی و عظمت نشد و آسان گذشت؟ کنجکاو و اندکی مضطرب، تنها تویوتای فرسوده‌ای که سال‌هاست مصالح و اجناس مورد نیاز را از پاوه به این‌جا می‌‌آورد، آنقدر مطمئن نیست که در عرض جاده‌ای که گاه از فاصله دو چرخ کمتر است! به پائین نلغزد. اما راننده با مهارتی مسیر را می‌پیماید که باورنکردنی است.
بی‌راهی مسیر تو را سحر می‌کند و هزاران پرسش را از یاد می‌بری. راننده می‌گوید: در اکثر ماه‌های سال تنها جاده ارتباطی بین این دهات قطع است و وسیله رفت و آمد (قاطر) هم در این هوا قابل استفاده نیست، این شانس شماست که برف‌ها در این قسمت زودتر آب شده! زیست‌گاه شاهو که از مناطق زیست بومی و با ارزش غرب کشور است، هم‌زمان چهارفصل را به همراه دارد. تغییرات ارتفاعی منطقه که در حواشی رودخانه سیروان شروع و تا مرتفع‌ترین حد ارتفاعی (با ۲۳۹۰ متر اختلاف) ادامه دارد، با برخورداری از جریان‌های مدیترانه‌ای زیست‌گاه شاهو را منحصربه‌فرد ساخته است.
در حالی‌که پوشش‌های گیاهی حاشیه سیروان در حال زرد شدن و خزان است و کشاورزان، مقدمات برداشت محصول را فراهم می‌آورند، ارتفاعات سه‌هزار متری منطقه پوشیده از برف است. این‌جا طبیعت مادر زندگی است.
جاده ادامه دارد و کوره‌راهی که به موازات بستر رودخانه پر آب تو را پیش می‌برد در مسیرش از دوآب و داریان تا به حجیج و بعد اسپریز، دیوزناو و تا به پالنگان، بدیع‌ترین مناظر طبیعت را در پهنه دید می‌گستراند. دره‌های عمیق، قلل برف‌گیر و سر به فلک کشیده، چشمه‌سارها، درختچه‌های بلوط و مزارع پلکانی که به‌دست اهالی در دل صخره‌های سخت کنده شده.
می‌اندیشی که یک‌بار آنچه را که می‌بینی به تصویرکشی و به تمام دنیا عرضه کنی و لااقل به مردم کشورت! در نزدیکی چشمه زیبای بل و پس از گذر از گردنه ”کنگ‌چین“ وقتی به حجیج می‌رسی دورنمای ده تا زمانی حرکت را از تو می‌گیرد. مجموعه خانه‌های سنگی و پلکانی با باغ‌های گسترده بر صخره‌های عبوس و سخت.
ایستاده‌ای در سکون و تماشا، نمونه‌ای بدیع از معماری ارگانیک و تعامل جانانه انسان و طبیعت. این‌جا حجیج است، با مردمی اصیل، مهمان‌نواز و خون‌گرم، به استقبالت می‌آیند در روستائی که به‌نظر می‌رسد آخر دنیا باشد. شاید عبیدا... هم این‌جا به آخر دنیا رسیده بود! گذرگاه‌های منطقه چنان پرابهت و دست‌نیافتنی است که تصور نمی‌کنی در بخشی از آن فرزندان آدمی را پذیرفته و پناه داده باشند. وارد که می‌شوی، خانه‌ها از درون و برون زیباست و چنان استوار و ایستا جلوه می‌کنند که در مقابل قدرت و مهارت انسان در غلبه (یا سازگاری) با محیط خشن و پرصلابت چاره‌ای جز تحسین نداری.
غنای طبیعی و زیبائی آن همراه با معماری طبیعت‌گرا به‌عنوان الگوهائی برای شناخت تعامل بین طبیعت و انسان می‌تواند پژوهش‌گران، مردم‌شناسان و اندیشمندان را به‌خود جلب کند. هر جا لازم است معماری به کمک عملکرد آمده و از پیرایه‌ها گریخته است. هم‌چنان که طبیعت فوق‌العاده زیبای دره حجیج با تلفیق بافت مسکونی، جلوه بسیار دل‌انگیز به مجموعه حیات انسانی داده است.
در نمای خانه‌ها از سنگ‌های موجود در طبیعت استفاده شده که کمابیش تراشیده شده و با ضخامت آجر معمولی بیشتر درآمده است. سنگ‌ها را در دیواره با ملات گِل یا بدون آن روی هم قرار داده‌اند و در فاصله بین آنها از الوار و تخته‌های چوبی برای جذب رطوبت هوا و جلوگیری از لغزش سنگ‌ها استفاده شده است. سازه سقف از تیرهای چوبی است و اصطلاحاً تیربند شده‌اند. شاخه بال‌های درختان جنگلی نیز که اگل‌اندودند از مصالح سقف به شمار می‌روند.
گل را برای اندود کردن کف و دیواره‌های اتاق از داخل نیز به‌کار می‌برند. پی ساختمان‌ها همان سنگ‌های صخره‌ای است که با ابزار همواره شده تا بنائی یک یا دو طبقه روی آن استوار شود. منازل معمولاً دارای دو اتاق یا بیشتر هستند که یکی از آنها معمولاً هموار به پذیرائی از میهمان اختصاص دارد و بقیه زندگی در اتاق‌های دیگر جریان دارد. در منازل که اکثراً چوبی، دو لنگه و بسیار قدیمی است معمولاً دارای تزئینات و کنده‌کاری‌هائی نیز هست. در بعضی هم یک لنگه‌ای است.
اتاق، از پنجره‌ای که در ماه‌های گرم که یکی دو ماه بیشتر نیست و معمولاً باز است نور می‌گیرد. روستا دارای زمستان‌های سرد و طولانی است و به همین خاطر پنجره‌ها سطح بسیار کمی از دیوار را به‌خود اختصاص داده‌اند. پشت‌بام هر خانه، حیاط منزل دیگری است و محل رفت و آمد عموم و گذران اوقات فراغت. در حقیقت تنها فضای مسطح و قابل استفاده عمومی همین بام خانه‌هاست که به تبیعیت از شیب دامه کوه به‌صورت طبقه‌ای (پلکانی) درآمده است، عریض و طویل.
تزئینات اماکن عمومی نیز دارای کنده‌کاری‌های زیبا و در و پنجره‌هائی است که با روشی ماهرانه در دیواره‌های سنگی جای دارد و آن‌جا که لازم است، ستون‌هائی از چوب در داخل و بیرون، بار سقف را کم کرده‌اند. مسیر کوچه‌های سنگی به تبعیت از فرم کوهستان به شکل نعل اسبی و نیم‌دایره است که با وجود کف‌پوشی ناهموار، در شیب تند، دسترسی را آسان‌تر کرده است. صخره‌های کوه تراشیده شده تا بتوان در دل آن صیفی و دانه‌های گیاهی کاشت؛ حتی درختچه‌هائی که ریشه‌های عمیق ندارند روی همین صخره‌ها به بار می‌نشینند، ولی به هر حال زمینی برای کشاورزی وجود ندارد. صخره‌های سخت و گذرگاه‌های نامساعد باعث شده که دام عمدهٔ این روستا را بز تشکیل دهد تا بتواند از مسیرهای صعب‌العبور عبور کند و به گیاهان نقاط بالاتر دست یابد.
درباره تاریخچه شکل‌گیری حجیج حرف و گفتگو بسیار است، به نقل از معمرین روستا که از بحرالانساب بهره می‌برند: عبدا... که برای مبارزه علیه خلفای عباسی همراه برادرش اسماعیل به این منطقه آمده بود، این محل را برای سکنا انتخاب می‌کند. برادرش بعدها به اسپریز (روستای مجاور) می‌رود و او این منطقه را به تدریج به مرکزی صنعتی مبدل می‌نماید. به این طریق اندک‌اندک یارانی دور او جمع می‌شوند و سنگ بنای مسجد جامع فعلی را می‌گذارند.
این صنعت‌گران ساخت تولیدات بومی نظیر گیوه، پارچه، لوح (نوعی بافتنی) و سایر وسایل زندگی مردم را به عهده می‌گیرند و نسل‌های بعد از ایشان آن را به نقاط دیگر و زمانی نه چندان دور به دمشق و بغداد نیز می‌فرستند و در مقابل مایحتاج خود را فراهم می‌کنند. هنوز هم صنایع دستی زیبای حجیج خریدارانی چند دارد ولی این چراغ پرفروغ، رو به خاموشی می‌رود.
زبان و گویش محلی مردم، کردی اورامی است که شاخه‌ای از زبان شمال‌غربی ایران میانه است و به هزاره دوم قبل از میلاد باز می‌گردد. این زبان به‌علت داشتن ادبیات مکتوب اهمیت خاصی دارد ضمن آن‌که از زبان‌های دیگر از جمله عربی، ارمنی، ترکی و به‌ویژه فارسی کهن نیز لغات بسیار در آن دیده می‌شود، گویش این مردم که اصیل‌ترین گویش‌های ایرانی است، قرابت و نزدیکی با زبان اوستائی و پهلوی دارد. به‌طوری‌که اگر متنی از پهلوی برایشان گفته شود، لغات بی‌شماری از آن را در می‌یابند.
گویش اورامی ظرفیت بالائی در پذیرش شعر دارد، ترانه‌های دل‌انگیز سیاه چمانه و گورانی سابقه‌ای به قدمت تاریخ دارد. دراین دیار کمتر کسی است که با زبان شعر آشنا نباشد، موسیقی و شعر در رگ‌های مردم با عشق جاری است. هم‌چنان که هوره‌خوانی، آمیزه‌ای از زندگی و طبیعت و جلوه‌ای بدیع از کلام خیال‌انگیز است که انسان را مجذوب می‌کند.
و اما متأسفانه از نظر اقتصادی مردم این منطقه جزء محروم‌ترین مردم کشور به شمار می‌روند. اینان نه که از سایر روستانشینان محروم‌ترند، بلکه از روستائیان مناطق کردنشین نیز شرایط نامساعدتر و فقیرانه‌تری دارند. ذهنیت برای ترک حجیج از همین شرایط آغاز شده است، حتی عشق به زادگاه نتواسته است مردم را در منطقه نگه‌دارد و ایشان برای نجات خود و خانواده‌شان از شرایط موجود، مدت‌هاست روی به مهاجرت کرده‌اند.
این بخش از کشور با داشتن رودخانه‌هائی مانند سیروان، لیله، مرخیل و پاوه‌رود یکی از مناطق پرآب غرب کشور است، رودخانه‌هائی که همگی پس از طی ۲۴ کیلومتر مرز آبی با کشور عراق وارد آن کشور شده و منابع آبی سدهای کردستان عراق را تشکیل می‌دهند. در حالی‌که بسیاری از باغ‌های منطقه بر اثر کم‌آبی دچار مشکل هستند.
ایجاد سد بر روی رودخانه بزرگی چون سیروان می‌تواند نقش شایسته‌ای در بهبود وضعیت کشاورزی، تأمین انرژی برق ارزان‌قیمت و احداث مزارع پرورش ماهی داشته باشد. در وضع فعلی وضعیت روستای حجیج هم مانند سایر روستاهای کشور قابل پیش‌بینی است. آهنگ میرای سرنوشت این سکونت‌گاه‌ها سال‌هاست نواخته شده و در اندک زمان از مردمی که روزگاری در میان رودهای پرخروش، چشمه‌سارهای جوشان، درختان سرسبز و صلابت پرشکوه طبیعت زیسته‌اند، کمتر اثری خواهد بود. اگر امروز چاره‌ای نیندیشیم، فردا خیلی دیر است.

آشنایی با روستای حجیج اورامانات - نگار یعقوبی- وبلاگ ایرانشناس

مطالب مشابه :

گرامیداشت هفته پژوهش در دانشگاه علمی-کاربردی شهرستان لار

اطلاعیه سازمان سنجش درباره زمان پرینت کارت ورود به جلسه دانشگاه علمی - کاربردی

معماری ایرانی

شعر آزاد

قابل توجه ميهمانان نوروزي

پذیرش دانشجو بدون کنکور در دانشگاه آزاد واحد بندرلنگه

درسی که از محرم می آموزیم

آشنایی با روستای حجیج اورامانات - نگار یعقوبی- وبلاگ ایرانشناس

عکسهایی از مرکز آموزشی رولکس در سوئیس

جهاد اقتصادی در مطبوعات