دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه تشنه جهان

بی‌تردید یکی از مناطقی در ایران که همه ساله در تعطیلات نوروزی و ایام تابستان میزبان هزاران شهروند از داخل و خارج از کشور می‌باشد، دریاچه زیبای ارومیه است که بر اساس تقسیمات کشوری ایران بین دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی واقع شده، بزرگترین دریاچه داخلی این کشور و دومین دریاچهٔ آب‌شور جهان می باشد و به‌حق "عروس آذربایجان" نام گرفته است.

این دریاچه که با ویژگی‌های منحصر به فرد خود از نظر زیست‌محیطی، زیبایی‌های طبیعی و نیز بعُد تاریخی یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین دریاچه‌های جهان بشمار می‌آید، اکنون با خطر نابودی روبروست. به همین دلیل، در سیزدهم فروردین ماه امسال با ابتکار تیم فوتبال تراکتورسازی تبریز عده بی‌شماری از مردم منطقه و طرفداران حفاظت از محیط زیست در ساحل دریاچه ارومیه جمع شدند تا خطر نابودی این موهبت طبیعی را به گوش جهانیان رسانده و مسئولین ذیربط و اکولوژیست‌ها را وادار و تشویق کنند تا برای نجات دریاچه ارومیه پروژه‌های فوری و قابل اجرایی طرح‌ریزی نمایند.

دریاچه ارومیه که امروزه با خطر جدی خشک شدن و نابودی روبروست، حدود ۴۰ سال پیش منطقه حفاظت‌شده اعلا‌م گردیده و از سال ۱۳۵۴ نیز به عنوان یكی از مهم‌ترین تالا‌ب‌های بین‌المللی جهان در سایت رامسر به ثبت رسیده است. این دریاچه همچنین یکی از 9 ذخیره‌گاه بیوسفری ایران است که در یونسکو ثبت گردیده است.

تقریباً تمامی کارشناسان محیط زیست بر این باورند که اگر اقدامی سریع و جدی انجام نگیرد، دریاچه ارومیه به زودی خشک شده و سرنوشتی مانند دریاچه آرال پیدا خواهد کرد.

دریاچه آرال نیز که یکی از دریاچه‌های مهم جهان به شمار می‌رفت، علیرغم هشدار کارشناسان، در نتیجه طرح‌ها و پروژه‌های نه چندان صحیح مسئولین وقت شوروی، پس از شصت سال برای همیشه نابود شد و یک فاجعه بزرگ انسانی و زیست‌محیطی در حاشیه دریاچه آرال به وقوع پیوست. در سال 1950 خروشچف دبیرکل حزب کمونیست و رهبر وقت شوروی دستور داد مسیر آب رودخانه‌های "آمودریا" و "سیردریا" که همواره به دریاچه آرال می‌ریخت، تغییر داده شود. علت چنین تصمیمی این بود که خروشچف قصد داشت اراضی زیر کشت پنبه را از ۵/۳ میلیون به ۵/۷ میلیون هكتار افزایش دهد. چرا که به نظر او، پنبه یک کالای مهم استراتژیک برای شوروی محسوب می‌شد و در واقع طلای سفید بود.

در نتیجه این سیاست نادرست، آب ورودی به دریاچه آرال در سال 1980 در مقایسه با دهه ۵۰ به یك‌دهم كاهش و وسعت دریاچه نیز تا ۷۰ درصد تقلیل یافت و ۱۰۰ كیلومتر از هر طرف پسروی كرد. دو بندر موینیاق در ازبكستان و آرالسك در قزاقستان خشك و متروك شدند. صنعت شیلا‌ت در این دو بندر به همراه ۶۰ هزار شغل از بین رفت و همه آرزوهای دولتمردان سابق شوروی با نابودی مزارع پنبه همانجا دفن شد.

با خشك شدن دریاچه آرال بستری از نمك به وسعت ۳۶ هزار كیلومتر مربع بر جای ماند. توفان‌های شن و نمك كه حامل غبارهای سمی آفت‌كش‌ها و سموم كشاورزی بودند، انواع بیماری‌های تنفسی و سرطان‌های پوستی و ریوی را برای مردم به ارمغان آورد. بر اساس گزارش یونسكو در این منطقه، سلا‌مت زنان باردار به علت كیفیت بد آب آشامیدنی همچنان رو به وخامت است و نوزادان مرده و ناقص‌الخلقه به دنیا می‌آیند. به طوری كه این منطقه هم‌اكنون یكی از بالا‌ترین میزان مرگ و میرهای نوزادان در جهان را داراست. ‌

سرنوشت تلخ دریاچه آرال و نتایج حاصل از آن به خوبی نشان می‌دهد که خشک شدن دریاچه ارومیه می‌تواند فاجعه‌ای به مراتب بزرگ‌تر و تلخ‌تر به بار آورد. چرا که دریاچه ارومیه دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که دریاچه آرال علیرغم اهمیت‌ فوق العاده‌اش فاقد آن بود.

در صورت وقوع چنین حادثه‌ای شوره‌زارهای حاصل از عقب‌نشینی آب، زمین‌های کشاورزی، مزارع، ساختمان‌ها و نواحی مسکونی و آبادی‌های اطراف به لحاظ زیستی تهدید خواهد شد.

دشت‌های سلماس، ارومیه، تبریز، آذرشهر، مراغه، میاندوآب، مهاباد، نقده، پیرانشهر و اشنویه که از مهم‌ترین مناطق فعالیت کشاورزی و دامداری هستند، همگی اطراف این دریاچه قرار دارند و با خشک شدن آن آسیب جدی خواهند دید و در آینده‌ای نه چندان دور زمین‌های حاصل‌خیز این منطقه به کویر نمک تبدیل خواهند شد.

کارشناسان محیط زیست دلایل متفاوتی را برای روند خشک شدن دریاچه ارومیه بر می‌شمارند که می‌توان مجموع این دلایل را علت اصلی پسروی آب دریاچه شمرد.

دکتر اسماعیل کهرم کارشناس محیط زیست معتقد است که "3 عامل مهم در زمینه خشک شدن دریاچه ارومیه موثر بوده و همین سه عامل باعث گردیده که دریاچه ارومیه رو به نابودی برود. یکی از این دلایل بنا کردن بیش از 40 سد بدون در نظر گرفتن حق آبه برای این دریاچه بود. عامل بعدی احداث بزرگراه شهید کلانتری در عرض دریاچه بود که گردش آب را در دریاچه ارومیه متوقف کرد و دیگری وقوع خشکسالی در ایران باعث شد که این دریاچه رو به نابودی برود."

کهرم می‌گوید: "زمانی که هنوز هیچ سدی روی این دریاچه ساخته نشده بود، 5/5 میلیارد متر مکعب آب به درون این دریاچه وارد می‌شد. اما اکنون این رقم به کمتر از 1 میلیارد متر مکعب رسیده و این به معنی وقوع یک فاجعه زیست‌محیطی است. اگر 30 درصد از آب هر سدی که روی دریاچه ارومیه زده‌اند را به داخل این دریاچه بریزند، شاید بتوان از نابودی کامل آن جلوگیری کرد."

61 درصد وسعت دریاچه ارومیه در محدوده آذربایجان‌شرقی است و 20 درصد روان‌آب‌های تغذیه‌کننده دریاچه در این استان واقع شده و بقیه از استان‌های آذربایجان‌غربی و کردستان تامین می‌شود.

بیوک رییسی، مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌شرقی می‌گوید: به دلیل غرب به شرق بودن مسیر وزش باد در منطقه، در صورت خشک شدن دریاچه ارومیه بیشترین آسیب را آذربایجان‌شرقی و به ویژه کلان‌شهر تبریز می‌بیند.

حسین عباس‌نژاد، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی نیز در یک گفتگوی مطبوعاتی گفت: "میزان شوری آب دریاچه ارومیه به 340 گرم در لیتر رسیده و 250 هزار هکتار از سطح دریاچه ارومیه را به شوره‌زار تبدیل کرده است."

كاهش مداوم آب درياچه و افزايش ميزان نمك موجب شده در حال حاضر 200 تا 250 هزار هکتار از زمین‌های اطراف دریاچه ارومیه به شوره‌زار تبدیل شود. اما اگر اين روند همچنان ادامه يابد و درياچه اروميه خشك شود، مشكلات آن تنها گريبانگير اروميه نخواهد بود و به‌دليل وجود 8 ميليارد تن نمك در درياچه، پس از خشك شدن، با وزيدن بادهای فصلی و جریانهای سطحی یا زیر‌زمینی، تمامی اراضی استان‌های آذربايجان و چند استان همجوار آن به شوره‌زار تبديل می‌شود. در اين صورت حتی ممكن است دامنه تأثيرات پخش اين مقدار نمك به اراضی كشورهای اطراف نيز خسارات جبران‌ناپذيری وارد كند و در دراز مدت، بخش بزرگی از خاورمیانه را تحت تأثیر خود قرار دهد.

به گفته عباس‌نژاد، سطح آب پاک دریاچه با وسعت 570 هزار هکتار در حال حاضر 5/2 متر پایین تر از سطح اکولوژیکی آن در شرایط عادی است."

به دلیل عدم وجود سیستم فاضلاب صنعتی، بسیاری از کارخانه‌ها فاضلاب خود را به سوی دریاچه ارومیه هدایت می‌کنند و این دریاچه از شرق و غرب در معرض تهدیدات زیست‌محیطی قرار دارد. محمد درویش کارشناس محیط زیست می‌گوید: "ریختن فاضلاب کارخانه نمک صنعتی شهر مراغه که حجم پساب‌های آن بیش از 20 متر مکعب در ثانیه است، قطعا فرایند نابودی کامل دریاچه ارومیه را فراهم خواهد ساخت.

احداث پل میان‌گذر بر روی دریاچه ارومیه نیز یکی از عوامل مهمی است که حیات دریاچه ارومیه را به مخاطره انداخته است. دکتر اسماعیل کهرم استاد محیط زیست می‌گوید: دریاچه‌ها مانند بدن انسان که سیستم گردش خون دارد، سیستم گردش آب دارند. گردش آب، اکسیژن و غذا را به نقاط مختلف دریاچه می‌برد. ما با ایجاد میان‌گذر در دریاچه ارومیه اختلال ایجاد و آن را بیمار کرده‌ایم.

کهرم با اشاره به نمونه‌های مختلف در جهان می‌گوید: در سراسر آمریکا قطار و اتومبیل‌ها از روی تالاب‌ها و دریاچه‌ها عبور می‌کنند، اما هیچکس کوه را درون دریاچه یا تالاب نریخته است. آنها با استفاده از ستون‌های متعدد این عمل را انجام داده‌اند.

چرخش آب درياچه اروميه به صورت پاد‌ساعتگرد است، اما پل شهيد كلانتري كه از سمت غرب حدود 12 كيلومتر و از سمت شرق حدود 3/2 كيلومتر خاكريزي شده مانع چرخش طبيعي آب است. اين پل در يكي از كمترين فاصله‌هاي گلوگاهي درياچه اروميه احداث شده و در واقع مانند يك طناب بر گردن اين درياچه چرخش آب را خفه كرده است.

آنچه که قابل تأمل است اینست که روند خشک شدن دریاچه ارومیه تقریبا از 15 سال پیش آغاز شده و از همان موقع کارشناسان امور زیست محیطی نسبت به خطرات این روند که سد‌ سازی نیز یکی از مهمترین عوامل آن می‌باشد، هشدار داده‌اند. اما علیرغم این هشدارها در سال 1387 نیز سد مخزنی قلعه‌چای عجب‌شیر مورد بهره‌برداری قرار گرفت که اگرچه از نظر اشتغال و تأمین بخشی از آب مورد نیاز منطقه فوایدی داشت، اما متأسفانه روند خشک شدن دریاچه ارومیه را نیز تسریع بخشید.

کاظم‌زاده دبیر منطقه 7 کمیسیون حقوق بشر اسلامی نیز با اشاره به نابودی بسياري از ويژگي‌هاي زيستي دریاچه ارومیه می‌گوید: افزايش ميزان شوري آب درياچه اروميه و رسيدن آن به حد فوق اشباع (340 گرم در ليتر)، مرگ و مير پرندگان در نتيجه رسوب نمك بر روي بال و پر و بدن آنها و نهايتا عدم قدرت جابجايي و تغذيه، مختل شدن امور تردد شناورهاي دريايي و عدم كارايي اسكله‌هاي احداث شده در سواحل رشكان، گلمانخانه و جزاير اشك و كبودان، پديدار شدن زمينهای شوره‌زار به ميزان حداقل 150 هزار هكتار خصوصا در نواحی پست اطراف درياچه و سواحل جزاير، چسبيده شدن جزاير نه‌گانه پارك ملی (محل زادآوري گونه‌هاي مهم پرندگان مهاجر) به سواحل جنوبي درياچه (پديدار شدن ارتباط خشكي جزاير فوق با سواحل)، كاهش جمعيت و عدم زادآوري پرندگان مهم ساكن درياچه (پليكان سفيد و فلامينگو)، كاهش مهاجرت پرندگان به زيستگاه پارك ملي درياچه اروميه، كاهش شديد توليد سيست آرتميا در درياچه و بلوري شدن نمك و تشكيل لايه‌هاي ضخيم نمكي در كف و بستر درياچه مهمترين مشكلات كنوني اين درياچه است.

همانطوری که از داده‌های آماری و اظهارات مقامات مسئولین و کارشناسان محیط زیست نیز پیداست، دریاچه ارومیه به مثابه یکی از 20 دریاچه بزرگ جهان که زیستگاه بسیاری از جانداران آبی، دوزیست و نیز پرندگان می‌باشد، با خطر نابودی مواجه است که بی‌تردید در صورت عدم پیشگیری از آن، یک فاجعه بزرگ زیستی در منطقه بوجود خواهد آمد. کارشناسان هشدار می دهند که میزان نمک موجود در دریاچه ارومیه به بیش از میزان نمک موجود در "بحرالمیت" رسیده است. کارشناسان هشدار می دهند که در صورت ادامه این روند در دراز مدت، کویر نمکی مشابه کویر نمک نیمه شرقی ایران در شمال غرب این کشور که جزو حاصل‌خیزترین اراضی می باشد ایجاد خواهد شد و در نتیجه مهاجرت بخش عظیمی از مردم منطقه به دیگر نقاط را در پی خواهد داشت.

با اینحال آگاهی و حساسیت قابل تحسین مردم منطقه به اهمیت حیاتی دریاچه و خطرات ناشی از خشک شدن آن، می‌تواند انگیزه خوبی برای مسئولین و سازمان‌های حفاظت از محیط زیست فراهم سازد تا شاید با ارائه پروژه‌های علمی و عملی دریاچه زیبای ارومیه از خطر نابودی رهایی یابد.

منبع : http://www.trtpersian.com