قلعه های ایران

مقدمه:

در دوره های مختلف تاریخی مردم ایران بزرگ دشمنانی داشتند که بخاطر قدرت جنگی و دفاعی این دیار زیبا توانایی نفوذ به آن را نداشتند، یکی از مهمترین سازمان های جنگی و نظامی قلعه ها بودند که بصورت شبکه بیکدیگر وصل بودند. در همه تاریخ استحکامات را در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه بنا می کردند تا به سبب وجود شیب های تند یا کوه، دستیابی به آن دشوار باشد و مدافعان نیز در بالا قرار گیرند و از لحاظ دید مسلط باشد ضمن آنکه از خطر نقب زدن مهاجمان نیز محفوظ مانده و حمل ادوات محاصره ای به پای دیوار را دشوار نمایند، از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکده ها نیز حصار کشیده می شد، اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم دشمنان صورت می گرفت، در سراسر سرزمین ایران حصار های محکم، دهکده ها و قلعه های مسکونی را می توان یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است. هر جای این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج، بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه و نظایر آنها از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی حکایت می کند، البته انوش راوید بیشتر شبکه دفاعی ملی و مردمی برای باز دارندگی می داند. ساخت بناهای گروهی حصار دار در ایران با طرح ها و نفشه های گوناگون از سه هزار سال پیش شناخته شده است، حصار سیلک در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، بلورآباد در شهرستان خوی و ... از نمونه های آن می باشد، از سایر قلاع مشهور می توان قلعه فلک الفلاک در خرم آباد احداث شده در عهد ساسانیان نام برد، حسن صباح بلند آوازه ترین رهبر اسماعیلیان نیز جهت مقابله با بی عدالتی اجتماعی سلجوقیان، الموت در نزدیکی قزوین را پایگاه خود قرار داد و 35 قلعه در اطراف آن بنا نمود و در فومن و قهستان70 قلعه دفاعی داشت.

در ایران هزاران قلعه بزرگ و کوچک وجود دارد که می بایست توسط جوانان عزیز پرشور و علاقمند ایرانی، از آنها عکس بگیرند و نقشه بردارند و در تاریخ آنها کاوش نمایند و برای استفاده عموم به اینترنت بسپارند. در معماری و شهرسازی اوایل اسلام که متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانیان است تفکرات دفاعی مورد توجه بوده است به طوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکیل می گردید، مهم ترین این بخش ها کهندژ یا ارگ بود که عبارت بود از قلعه های که در وسط یا گوشه شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشد، ازجمله کهن دژهای معروف می توان کهن دژهای شهرهای ایران، سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور را نام برد. رباط ها نیز از بناهای دفاعی و نظامی صدر اسلام است و قلعه های نظامی مرزی را در دوران معینی رباط می گفتند، مانند رباط نصیبین که در سرحد میان ایران و روم شرقی بنا شده بود و نگهبانان آن از دیلمان می آمدند، رباط ها را می توان از نخستین استحکامات سازه ای محسوب نمود که در نقاط بی حفاظ مرزی پناهگاه گروهی جهادگر بودند. پس از تثبیت اسلام در مناطق اسلامی و بر طرف شدن تهدید از سوی غیر مسلمانان در مرزها، معنی واژه رباط با مسجد یکی شد.

قلعه های ایران، به دو نوع جلگه ای و کوهستانی، مصالح ساختمانی آنها نیز متفاوت است، طرح اصلی قلعه های جلگه ای مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج های مدور برای دفاع ساخته شده اند، مصالح این قلعه ها خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده استبارو (دیوار ضخیم) این قلعه ها چینه (دیوارهای گلی که آن را بند بند می سازند) است یا با خشت های قطور ساخته شده است، برای استحکام آن قطر و ضخامت بعضی از بارو ها به چهار متر هم می رسید. اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می کردن و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک بهره می گرفتند. بعضی از این قلعه ها به دلیل امنیت آن ها محل سکونت کشاورزان و روستاییان شد که با گذراندن خیابانی معمولا شمالی و جنوبی و تامین آب آشامیدنی خانه های روستایی در دو طرف خیابان ساخته می شد. از این قلعه ها می توان به قلعه بیاضه بیابانک و هنجن در سر راه نطنز به ابیانه است اشاره کرد که تا این اواخر محل سکونت بوده است، این قلعه دارای برج و باروی ضخیم بسیار بزرگ بوده است. داخل قلعه کوچه های پر پیچ و خمی داشته است که همه آن ها به گذر اصلی قلعه که به در قلعه منتهی می شود راه دارند، خانه ها دو طبقه هستند و از طبقه زیرین برای نگهداری دام و یا انبار مواد غذایی و آشپزخانه استفاده می کردند و اتاق های نشیمن در طبقه دوم قرار داشته اند.

مصالح دژهای کوهستانی را معمولا از سنگ های بدون تراش نظیر سنگهای کوه یا رودخانه همراه با گچ غربال شده فراهم می کردند، در زیر دست دژهای کوهستانی پرتگاه های عمیقی تعبیه شده است، درقسمت انتهایی برج ها و بعضی مواقع، باروها، کنگره هایی ست که مخصوص کمانداران بوده است تا بتوانند از شکاف کنگره ها دشمن را هدف قرار دهند. در بعضی از دژها و قلعه ها، مانند الموت قزوین، پایین دژ محل سکونت روستاییان بوده استاز قلعه به هنگام جنگ‌ها استفاده می‌شده و مردم تا زمانی که بیم حمله دشمن وجود داشته در درون دژ می ‌ماندند و معمولاً در درون آن آذوقه زندگی برای چندین ماه موجود بود. برای محافظت از ساختمان و استحکامات و قسمت‌ های مختلف قلعه بارو ساخته می‌شده است، دیوار های دفاعی و خاکریز های متعلق به آغاز سکونت انسان در ایران هنوز برجاست، شکل آنها به موازات پیشرفت سلاح‌های تهاجمی و تدافعی تکامل یافته است. در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی، نوع استحکامات عموماً تابع مقتضیات ناشی از محل قلعه یا دهکده و اوضاع طبیعی سرزمین بود. طرح ‌های ساختمانی بیشتر قلعه‌ها بر اساس معلومات و تجربة کلّی نسبت به حمله و دفاع ریخته می‌ شد تا سنت‌ های محلّی. در هر دوره‌ای روش ‌های آزموده و مقبول برای ایجاد استحکامات انتخاب می‌شد. اوایل دوران تاریخی در سبک استحکامات ایران باستان آثاری از نفوذ سبک بین‌النهرین و سایر کشورهای همسایه دیده می‌شود، در تاریخ معماری ایران تا رسیدن به اقتباس سبک فرانسوی در معماری قلاع و حصار های شهر در اوایل قرن سیزدهم، خصوصاً در خوی و تهران می‌توان ردیابی کرد.

آغاز خانه سازى انسانها همواره با انديشه يافتن راههاى گوناگون دفاع در برابر دشمنان و حيوانات همراه بوده است، به همين دليل خانه هاى اوليه كه بدون ديوار ساخته مى شد، به تدريج داراى ديوار شده و رفته رفته داخل يك ديوار محاطى دفاعى محصور شده است، به تاریخ نیک مراجعه شود. اين نوع حصارها در ابتدا داراى يك معبر ورودى بودند، اما پس از گذشت سالها تبديل به دروازه شد، حصار هاى اوليه كه در اطراف مناطق مسكونى كشيده مى شد، فاقد برجهاى دفاعى در فواصل منظم يا غير منظم بودند و براى محافظت از ديوارها بود. در ايران، ايجاد خانه هاى گروهى حصار دار از سه هزار سال قبل از ميلاد با طرحها و نقشه هاى مختلف آغاز شده است. نمونه اين گونه قلاع در بلورآباد واقع در حاشيه دشت شمالى روستاى قره ضياءالدين آذربايجان به دست آمده است. در قرن چهارم قبل از ميلاد، همزمان با آغاز فرمانروايى هخامنشيان، به علت توسعه شهر و تغيير فنون جنگى و دفاعى، برجهاى مستطيل شكل جانشين برجهاى نيم دايره اى قديمى شده اند، گفتنى است برجهاى دفاعى، ديوارهاى قلعه حسنلو داراى كاملترين برجهاى دفاعى مستطيل شكل پيش آمده، بوده است.

سهم اصلى در توسعه شهر سازى حصار دار در ايران به عهده معماران اورارتويى در قرنهاى سوم و هشتم قبل از ميلاد است كه تحت نفوذ معمارى بين النهرين شيوه اى در ايجاد استحكامات دفاعى بوجود آوردند که در قرنهاى بعد پايه و اساس معمارى قرار گرفت. در معمارى اورارتويى تحول ديگرى هم قابل توجه است، شهر هاى اورارتويى با طرح هاى فشرده و خانه هاى نزديك به هم و روى سطح طبيعى زمين با ديوار هاى بسيار محكم و بامهاى مرتفع ايجاد شده اند به اين ترتيب استفاده از عوارض طبيعى زمين به ندرت صورت گرفته است. اطراف بناها كه با ديوارها و برجهاى مستحكم دفاعى احاطه شده اند، پيش آمده و صاف هستند، مانند قلعه سياه در ۳۶ كيلومترى شرق ماكو كه روى يك توده سطح از مواد مذاب منجمد بنا شده است. در ميان برجهاى مستطيل شكل كه نيمى از آنها جلوتر از ديوارها بنا شده اند، ديوارها در فواصل مساوى پيش آمده يا عقب رفته اند. اين پيش آمدگيها به هيچ وجه از نظر دفاعى يا استحكام بخشى به ديوارها، ارزشى ندارند، بلكه فقط از نظر تزئينى به اين صورت ساخته شده اند و از لحاظ دفاعى طرحهاى معمارى ديگرى در ديوارها به كار رفته است. تمام دوران اسلامى، در ايران قلعه هاى بسيارى داخل شهرها به وجود آمدند، براى مثال مى توانيم از ارگ كرمان و قلعه فلك الافلاك در خرم آباد و ارگ شيراز را نام برد.

قلعه هاى اوايل و اواسط دوره اسلامى سرتاسر ايران پراكنده هستند و به طور كلى در كنار شاهراه هاى ارتباطى ساخته شده اند، نمونه اين قلعه ها شبكه وسيع قلعه های اسماعيليه است كه در نقاط مختلف بنا شده اند يا قلاعى كه فقط براى محافظت از راهها و ايجاد امنيت در مسير هاى كاروان رو ساخته شده اند يا قلاعى كه در نزديك پلها و رودخانه ها ايجاد شده اند، مانند قلعه اى كه در شمال رودبار در بستر سفيد رود احداث شده است. يكى از بزرگترين و قديمى ترين قلاع ايران، قلعه گلى است كه در جاده كاروان رو ورامين به قم نزديك محلى به نام كاج ساخته شده و شامل تعداد بسيارى برج مستحكم مستطيل شكل است كه به خوبى قادرند از قسمت حياتى و جان و مال ساكنان قلعه محافظت كنند. بناى قلعه را مى توان به دوره ساسانيان نسبت داد و اگر هم در آن زمان ساخته نشده باشد قطعاً در قرون اوليه اسلامى و در زمان سلجوقيان ساخته شده است، زيرا ديوار هاى آن شباهت بسيارى به ديوار هاى رباط سنگى دارد كه متعلق به دوران سلجوقى است. هنر قلعه سازى در ايران از آغاز ظهور اسلام در قرن هفتم ميلادى تا زمان حاضر به تدريج تكامل يافته، پيشرفت هايى كه از لحاظ جنگى براى مهاجمان و نيز مدافعان به وجود آمده و استفاده از فنون جديد در جنگها موجب شده كه برجهاى مدور بزرگتر و نزديك به هم و ديوارهاى مستحكم تر بنا شوند و تمام پيش بينى هاى لازم براى متوقف كردن يا لااقل كندتر كردن سرعت مهاجمان در خارج قلعه و حصار و داخل آن مورد توجه قرار گيرد و اين تكامل در هيچ زمانى متوقف نشده است.

نارین قلعه (نارنج قلعه)

نارین قلعه یا نارنج قلعه مهمترین و ديدني ترين بناى تاریخى شهرستان میبد است، این قلعه از بناهاى مربوط به دوره اشکانی و قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتى در آن صورت گرفت. اطراف آن خندقی بوده است و نقب های زیر آن گاهی تا یک فرسنگ امتداد دارد، در محرم سال 744 جنگ سرنوشت سازی که باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشت در این محل اتفاق افتاده است. مساحت این قلعه 3 هکتار و بنا در 7 طبقه و داراى برج و بارو و دربند هاى متعدد است و بالاى تپه اى مسلط بر شهر میبد قرار دارد. قطر پایین ترین حصار قلعه که قسمت بزرگى از آبادى میبد را دربر مى گرفت، 5 و در بعضى قسمت ها به 20 متر مى رسیده است. نارنج قلعه 4 برج گرد بلند دارد و آنچه امروزه از آن باقی مانده قسمت مرکزی آن است و نشانه هایی از برجها و باروها در روستای کوچک(کوشک) از آن باقی است. کوشک یا کوچک نزدیک ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغها و قنات ها و آسیاب دربر می گرفته است. زیبا ترین بادگیرها و خانه ها و کوچه های سابات دار بسیار قدیمی در جهان را در این محله زیبا می توان مشاهده كرد. نارنج قلعه داراى اتاق هاى متعددى بوده است که در حال حاضر قسمت هایى از این اتاقک هاى کوچک تو در تو موجود است و بسیارى از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز کشف نشده است. بعضی ها نارین قلعه را همان دژ سفید شاهنامه می دانند، این قلعه بالای یک تپه و مسلط به اطراف ساخته شده و اطراف آن را هم خندق کنده اند. یک روایت افسانه ای هم حکایت از آن دارد که قلعه در زمان کیومرث ساخته شده و اولين آدم ها از راه آب و دریا به آن پا گذاشته اند، بعضي ها هم آن را ساخته سپهبد ساسانی- مهبد- می دانند، مهبد از سرداران قباد و انوشیروان بود. در نزدیکی های نارین قلعه میبد سفال های رنگی و نقش دار از دوران ایلامی به دست آمده که بیش از 4000 سال قدمت دارند و به خاطر همین قدمت زیاد ساختمان قلعه به زیگورات یا معابد باستانی ایران شبیه است. از این قلعه که كاملاً از خشت و گل ساخته شده است، در دوره های مختلف تاریخی به عنوان ارگ حکومتی یا دژ نظامی استفاده مي شده. اوج اقتدار این قلعه در پیش از اسلام، مربوط به دوره ساسانیان و پس از آن مربوط به دوره آل مظفراست، بعضي اين کهن دژ را سر آغاز شروع آباداني یزد می دانند. پیچ های تو در توی قلعه، كشمكش ها و جنگ هاي زيادي را به خود ديده است، اين قلعه نظامی بوده ولي بعضی با توجه به شکل 5 طبقه آن احتمال می دهند که زیگورات بوده و از آن به عنوان معبد استفاده می کرده اند.

قلعه کاظم داشی (کاظم خان)

این قلعه صخره ای با ارتفاع بیش از سی و پنج متر به صورت شبه جزیره در ساحل دریاچه ارومیه قرار دارد، در گذشته این محل یکدر و قرخلار (چهل تن) نامیده می شد. آثار عمارت و ساختمان های متعددی از سنگ های بزرگ و تراشیده در پی و بنای این قلعه به چشم می خورد. در این قلعه تعدادی سنگ قبر از مرمر سفید و درخشان وجود دارد که روی آنها عباراتی به خط نسخ زیبایی حجاری شده است. در بالای این قلعه چاهی به طول و عرض دو و نیم متر و عمق هشت متر دیده می شود. این قلعه فقط یک در دارد که به جاده سنگی باز می شود، در قرن هفتم ه.ق به دستور هلاکوخان این قلعه تجدید بنا شد.

قلعه اسماعیل آقا

در فاصله هجده کیلومتری شمال غربی شهرستان ارومیه، به فاصله نسبتاً کمی از جاده سیرو، در بالای یک رشته کوه منفرد بقایای آثار و قلعه ای نظامی به چشم می خورد. این کوه از دو طرف با شیب تند به رودخانه نازلو چای منتهی می شود و به لحاظ موقعیت سوق الجیشی حایز اهمیت است. آثار موجود در این قلعه به دو دوره تاریخی تعلق دارد، دوره اول، آثاری مربوط به هزاره اول ق. م را شامل می شود. از این دوره بقایای دیوار هایی از یک پادگان نظامی اورارتوبی باقی مانده است. دوره دوم، شامل آثار و بقایای قلعه دفاعی دیگری است که دیوارهای آن به همراه برج های دیده بانی پا برجاست و متعلق به یکی از اربابان محلی دوره قاجاریه است.

قلعه شای (پوشتو)

این دژ که در اقصی نقاط آذربایجان غربی افسانه های حیرت آوری به آن نسبت می دهند، از موقعیت طبیعی ویژه ای برخوردار است، و از راه ناهمواری که از جاده مهاباد به سردشت منشعب و از آن به روستای داغه می رود. این صخره هشتاد متر ارتفاع دارد و صعود به بالای آن تنها از یک راه که در جبهه غربی است، صورت می گیرد. ساختمان های مورد بحث با سنگ لاشه و در بعضی قسمت ها بدون ملاط ساخته شده است، سفال های به دست آمده از این قلعه بسیار خشن و ابتدایی و اکثراً دست ساز هستند. بررسی این گونه سفال ها و همچنین پی های ساختمانی موجود آشکار می سازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفت آور در اوایل هزاره اول ق.م به وسیله اقوام محلی پایه گذاری شد و در دوره مادها ملحقاتی به آن اضافه شد.

قلعه دختر (قیزقلعه)

روستای قیز قلعه از توابع بخش مرکزی شهرستان خوی و در دهستان دیزج قرار دارد، این قلعه مربوط به هزاره های اول و دوم ق.م است. این قلعه بر فراز یک تپه بلند و منفرد قرار دارد، از فراز این قلعه می توان بخش وسیعی از دشت خوی را مشاهده کرد. در بالای این قلعه علاوه بر سفال های شکسته فراوان، تعداد زیادی سنگ در ابعاد مختلف به جای مانده است. همچنین قسمت های زیادی از دیوار این قلعه که سبک معماری آنها از نظر نوع مصالح و نحوه ساخت اورارتوبی است، به خوبی قابل مشاهده است.

مشتاقیه (سه گنبد)

مشتاقیه محلی در شرق مسجد جامع کرمان در ابتدای خیابان 17 شهریور که از میدان مشتاقیه انشعاب پیدا می کند قرار دارد و از آثار دوره قاجاریه می باشد. سه گنبد مزبور برای سه مقبره مشتاق علیشاه-شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردیده است. گنبد هایی که بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه واقع شده اند کاشی کاری بوده و در قرن اخیر ساخته شده اند، و چون در ساختمان آن توجه کافی نکرده اند متاسفانه قسمت هایی از کاشیها ریخته و بقیه نیز رو به تخریب است. مشتاق علیشاه از پیشوایان صوفیه در قرن 13 هجری بوده که در اواخر زمستان 1306 هجری قمری سنگسار شده است، می گویند جرم مشتاق این بوده که قرآن را با نوای سه تار می خوانده است. لازم به ذکر است که قبل از تدفین عرفای یاد شده این مکان مقبره میرزا حسین خان راینی (1202 هجری قمری) جد اعلای سادات معروف به میر حسینی کرمان بوده، وی در زمان زندیه و پس از فوت کریم خان زند تا مدتی حاکم کرمان بوده. او در زمان حیاتش این محوطه را برای آرامگاه خود انتخاب کرده بود بنا بر این پس از فوت مشتاق یارانش به واسطه ارتباطی که مشتاق با حسین خان داشت او را در جوار وی تدفین نمودند. از در بزرگ که وارد می شویم پس از گذشتن از راهرویی کم عرض و طولانی به باغچه مشتاقیه می رسیم، در سمت شمال بنا در ساختمان مقبره مشتاقیه کوثر علیشاه و میر حسین خان قرار دارند. از جمله آثار هنری مقبره فوق می توان به کاشیکاری و تزئینات داخل بنای مذکور شاره نمود.

معماری و مصالح ساختمانی:

با توجه به تقسیم بندی قلعه های ایران به دو نوع جلگه ای و کوهستانی،مصالح ساختمانی آنها نیز متفاوت است.

طرح اصلی قلعه های جلگه ای مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج های مدور برای دفاع ساخته شده اند،مصالح این قلعه ها خشت و گل است و به ندرت از آجر و گچ استفاده شده است.

بارو (دیوار ضخیم) این قلعه ها چینه (دیوارهای گلی که آن را بند بند می سازند) است یا با خشت های قطور ساخته شده است،برای استحکام آن قطر و ضخامت بعضی از بارو ها به چهار متر هم می رسید.

اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می کردن و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک بهره می گرفتند.

بعضی از این قلعه ها به دلیل امنیت آن ها محل سکونت کشاورزان و روستاییان شد که با گذراندن خیابانی معمولا شمالی و جنوبی و تامین آب آشامیدنی خانه های روستایی در دو طرف خیابان ساخته می شد.

از این قلعه ها می توان به ،قلعه هنجن در سر راه نطنز به ابیانه است اشاره کرد که تا این اواخر محل سکونت بوده است.

این قلعه دارای برج و باروی ضخیم بسیار بزرگ بوده است.داخل قلعه کوچه های پر پیچ و خمی داشته است که همه آن ها به گذر اصلی قلعه که به در قلعه منتهی می شود راه دارند.

خانه ها دو طبقه هستند و از طبقه زیرین برای نگهداری دام و یا انبار مواد غذایی و آشپزخانه استفاده می کردند و اتاق های نشیمن در طبقه دوم قرار داشته اند.

از قلعه های مشهور ایران ، قلعه فلک الافلاک در شهر خرم آباد است.این قلعه با وسعت زیاد یکی از قلعه های معروف ایران است که هم اکنون تبدیل به موزه شهر خرم آباد شده است.

مصالح دژهای کوهستانی را معمولا از سنگ های بدون تراش نظیر سنگهای کوه یا رودخانه همراه با گچ غربال شده فراهم می کردند.

در زیردست دژهای کوهستانی پرتگاه های عمیقی تعبیه شده است.درقسمت انتهایی برج ها و بعضی مواقع،باروها،کنگره هایی ست که مخصوص کمانداران بوده است تا بتوانند از شکاف کنگره ها دشمن را هدف قرار دهند.

در بعضی از دژها و قلعه ها،مانند الموت قزوین،پایین دژ محل سکونت روستاییان بوده است.

قلعه های ایران

مطالب مشابه :

آدرس و شماره تماس ستاد اسکان فرهنگیان شهرستانهای استان گیلان

خانه معلم رشت وشهرهای گیلان

شماره 16/45بهمن1391

آدر س پستی موسسات آموزش عالی غیر انتفاعی 2

نکات طلایی درباره ی نهادوگزاره

قلعه های ایران

شرح فعالیت های سرگروه های محترم مناطق سی و سه گانه استان گیلان در سال تحصیلی 94-93