نگارگري از تصوير پيامبر

دكتر يعقوب آژند استاد تاريخ هنر  اعتقاد دارد نخستين تصاوير به دست آمده از پيامبر اكرم (ص) در تاريخ از قرن ششم هجري با هنر نگارگران ايراني آغاز شده است.

خبرگزاري ميراث فرهنگي ـ گروه فرهنگ و هنر:«هنرمندان و نقاشان ايراني نخستين هنرمندان مسلمان جهان بودند كه تصوير حضرت محمد(ص) را در نگارگري‌هاي خود نقش زدند.»

چهره نگاري از پيامبر اعظم و ائمه معصومين يكي از موضوعاتي بوده است كه در طول تاريخ نگارگري اسلامي مورد توجه قرار داشته و يكي از اصلي‌ترين مضامين هنر ديني به شمار مي‌رفته است. به اعتبار آثار به دست آمده هنرمندان ايراني نخستين نگارگراني بودند كه تصوير پيامبر (ص)در كتب تاريخي و سرگذشت نامه‌ها به تصوير كشيدند. دكتر يعقوب آژند استاد تاريخ و تاريخ هنر با تاييد اين مطلب به ميراث خبر مي‌گويد:« براساس منابع تاريخي نگارگري و نقاشي در ميان كشورهاي اسلامي متعلق به ايران است. ما اگر درمصر و ديگر كشورهاي اسلامي نقاشي داريم تحت تاثير نقاشي ايراني بوده‌اند . اگر در هند يا بخارا داريم تحت تاثير ايران است.»

دكتر آژند درباره اين كه براي نخستين بار از كي تصوير پيامبر وارد نگارگري ايراني شده است، گفت:«كهن‌ترين تصويري كه در ايران به دست آمده است مربوط به قرن ششم هجري است. اين تصاوير  از مرزبان نامه سعد‌الدين وراويني  است. در آن جا پيامبر همراه با اهل بيت تصوير شده است. نكته مهم اين است در اين تصوير چهره پيامبر  به صورت واضح نقاشي شده‌اند .»

به گفته اين استاد دانشگاه  هنر در قرن هفتم و هشتم با شكل گيري مكتب نگارگري تبريز ادامه مي‌يابد:« چندين كتابي كه از در دوره ايلخانان   باقي مانده است تصوير پيامبر(ص)  وجود دارد  كه  در ميان آن ها مي‌توان به جامع التواريخ رشيد‌الدين فضل‌الله اشاره كرد كه در قسمتي از آن كه در مورد  زندگي‌نامه پيامبر به شيوه نگارگري ايراني نقش شده است. اين تصاوير تاييد مي‌كنند كه  تصوير سازان ايراني براي اولين بار تصوير پيامبر(ص) را به تصوير كشيده‌اند نه نقاشان چيني و مغولي. »

در جامع التواريخ خواجه رشيدالدين فضل‌الله و كتب همزمان آن  تصاويرياز كودكي تا بزرگسالي  پيامبر(ص)تصوير شده است:« يكي از مهمترين تصاويري اين ميان ،مجلسي درباره عيد غدير خم است. در اين تصوير پيامبر (ص)دست امام علي(ع) را بلند كرده است و به عنوان جانشين معرفي كرده است. اين نشان مي‌دهد كه نگارگر شيعي بوده است.»

همچنين از  آثار با اهميت اين دوره يكي از نسخه‌هاي « آثارالباقيه» ابوريحان بيروني است كه در آن  تصاوير پيامبر همراه امام علي(ع) و حسنين(ع) آمده است.

دكتر آژند مهمترين ويژگي تصاوير پيامبر و ائمه را مشخص بودن چهره ايشان مي‌داند:« در هيچكدام از اين تصاوير چهره پيامبر با برقع تصوير نشده است.  اما هاله‌اي از نور گرداگر سر پيامبر(ص) هست قداستي به ايشان بخشيده است. »

وي از مهمترين مجالسي كه در مورد پيامبر تصوير شده است را تصاوير معراج مي داند كه در اواخر دوران‌هاي  مكتب تبريز به دست آمده است:« از دوره آل‌جلاير معراج پيامبر نيز جزو مضامين اصلي نگارگري ايراني مي‌شود ما از اين دوران  تصاويري از معراج پيامبر را در دست داريم كه قديمي‌ترين آن مربوط به احمد موسي از نقاشان مشهور اين دوره اختصاص دارد .»

به نظر اين استاد دانشگاه تصاوير معراج پيامبر در دوره بعدي نگارگري ايران يعني در  مكتب هرات به اوج خود مي‌رسد:« كتب زيادي از اين به دوره  بخصوص در دوره شاهرخ به دست آمده است كه موضوع معراج پيامبر (ص)نشان داده‌اند.»

يكي از اين كتاب‌ها «معراج نامه» مير حيدر به زبان ايغوري است كه  لحظات مختلف معراج پيامبر را به قلم آورده است. يكي از مشهورترين نگارگراني كه در مكتب هرات تصاويري از رسول اكرم (ص) را طرح كرده است شاه مظفر سياه قلم است:« وي در يكي از تصاوير پيامبر را در هنگام معراج سوار براق اسب انسان نما نقش كرده است كه  جبرييل او را مشايعت مي‌كند.»

دكتر آژند خمسه‌هاي نظامي را از مهمترين كتاب‌هايي مي داند كه در دوره تيموريان و دوران‌هاي همزمان آن‌ها تصاويري از معراج پيامبر را در خود به تصوير كشيده است:«از دوره تركمانان خمسه‌هاي مشهوري از  نظامي را داريم كه معراج پيامبر را تصوير كرده‌اند. »

هنر نگارگري ايراني در دوران حكومت صفويان با آغاز مكتب اصفهان وارد مرحله جديد خود مي شود و تصاويري از پيامبر اكرم در دست آمده است:« يكي از مشهورترين آثار نگارگري دوران صفوي  يكي از خمسه‌هاي نظامي است كه متعلق دوره شاه تهماسب كه صحنه مشهور معراج پيامبر به قلم سلطان محمد است. اين صحنه اوج نگارگري و هنر ايراني در نگارگري است. در اين دوره ما  هفت اورانگ جامي راه داريم . در دوره صفويه در مكتب اصفهان علاوه بر تصاوير زيادي كه  وجود دارد ، كتابي به نام قصص الانبيا به جاي مانده است. اين كتاب مضامين مذهبي و ديني را در بر مي‌گيرد. از جمله مضامين مربوط به دوره پيامبر(ص) است.»

دكتر آژند با اشاره به اين كه در اوايل مكتب اصفهان همچنان چهره پيامبر به صورت مشخص تصوير مي‌شده؛ ورود برقع به نگارگري ايراني را از  اواخر مكتب اصفهان مي‌داند:« پوشيده شدن چهره معصومين كم كم از زماني كه مذهب شيعه دين رسمي ايران  شد، يعني در ميانه دوران صفويه مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. البته در دوران صفويه ما كمتر تصويري با اين شكل داريم. سير پوشيده تصوير كردن چهره پيامبر (ص) از دوره زنديه آغاز شد و در دوره  قاجار  به اوج خود رسيد.»

از اواخر دوره زنديه و آغاز دوره قاجاريه گونه جديدي از نقاشي مذهبي شكل گرفت كه به شمايل مشهور شد:« اين نقاشي با كشيدن تصوير امام علي(ع) توسط محمد اسماعيل آغاز و ادامه يافت. البته به نظر مي‌رسد كه شمايل نگاري از دوره صفويه آغاز شده است اما تصويري خاصي وجود ندارد  و به همين علت نمي‌توان به طور دقيق در مورد آن صحبت كنيم.»

يكي از مهمترين ويژگي‌هاي هنر نقاشي دوران قاجار خروج نگارگري از چهارچوب كتاب‌ها و طراحي تك چهره ها است:«  دوره قاجار به بعد ما تك نگاره داريم. از  دوره قاجار به بعد به صورت پرده ما آثاري را مي‌بينيم. از دوره قاجار رنگ و روغن و بوم نقاشي به كار مي‌رفت به خصوص از دوره‌اي كه پرده داري مي آيد.  البته گفتن اين نكته  حائز اهميت است كه در مكتب اصفهان تاثيراتي از نقاشي مذهبي مسيحي كه از اروپا به ايران مي‌آمد به چشم مي‌خورد.  »

دكتر آژند با استناد به برخي متون تاريخي معتقد است كه در دوره صفويه هم پرده‌ها و تك چهره‌هايي وجود داشته اما اين آثار از ميان رفته‌اند و نمي‌توان متوجه شد كه اين آثار چگونه بوده‌اند:« شاردن در كتاب خود مي‌آورد كه پرده‌هايي از  امام علي(ع) در بازار قيصريه اصفهان وجود داشته است. معلوم نيست اين پرده را روي ديوار ديده يا روي تخته اما اين تصوير وجود داشته‌ است. يا اشاراتي در منابع داريم كه تصوير گرداني تصوير امام علي(ع) را داشته‌اند و مناقب خواني مي‌كردند.»

به نظر اين استاد دانشگاه تصوير پيامبر(ص) در تمام دوران نقاشان براي طراحي تحت التاثير شمايل النبي بوده‌اند:«  در اين كتب ها چهره‌ پيامبر توصيف شده است كه مثلا دستارش سبز يا چهره‌اش چگونه بوده است. مشخص است كه نقاشان مطالعه مي‌كردند كه هر چهره‌اي از پيامبر به نمايش در مي آيد به صورت دقيق باشد.»

وي تصوير پيامبر و ائمه را با هاله‌اي از نور متعلق به مكتب خاصي نمي‌داند و معتقد است:« اعتقاد به نور در كل تاريخ وجود داشته است. ما در قرآن هم داريم الله النور و السموات و الارض در سوره نور آمده است. نور قداست دارد و وقتي خداوند نور آسمان و زمين است. به همين علت نور و خورشيد نماد قداست است. بيشتر اديان تحت تاثير بوده‌اند. وقتي مي‌خواستند اين قداست را به نمايش بكشند نوري مانند هاله دور سر پيامبران و قديسين تصوير مي‌شده است. تا حالت قداست را نشان دهد. اين ريشه كهن انساني دارد و به دين خاصي مربوط نيست. از گذشته بسيار دور حتي در دوران ميترائيسم اين نور تصوير مي‌شده است. »