شورا در اسلام با تکیه بر قرآن ،حدیث و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

مشورت و واژه‌های مترادف آن از ماده شور و در لغت از شار، «شارالعسل» به معنای بیرون آوردن عسل ناب از کندو گرفته شده‌است و کاربرد ان به منظور استخراج و اخد نظرات دیگران است مسأله شورا چه در گذشته و چه در زمان حاضر يكى از مسائل مطرح در حوزه انديشه اسلامى بوده است. اين مسأله مربوط مى شود به هر آنچه در جامعه اسلامى رخ مى دهد، أعم از سياست، اقتصاد و مسائل اجتماعى.

اصل شورا به عنوان شیوه ای قابل اجرا در مدیریت سیاسی جامعه اسلامی پذیرفته شده و بر آن تاکید شده است . در اهمیت شورا در اسلام همین بس که سوره ای در قرآن با 54 آیه به نام (شوری) نامگذاری شده است . قرآن شورا را به دو صورت معرفی می کند . یکبار، با تبیین خصایص مؤمنان و رهروان راه مکتب ، اصل شورا را به عنوان یک خصوصیت جوشیده از ایمان و جامعه اسلامی معرفی می کند چنانکه در سوره شوری آیه 38 آمده است : « افراد شایسته با ایمان کسانی هستند که اجابت نمودند ندای پروردگارشان را و امورشان را بین خود به شوری می گذارند .» قرآن مجید در جای دیگر شورا را به صورت یک فرمان و دستور الهی بیان می کند ، التزام به نظام شورا را بر پیامبر مقرر می دارد ، بر احترام به دیدگاهها و نظارت پیروان مکتب تأکید می ورزد و آن را یکی از خصیصه های رهبری و از رموز پیروزی می شمارد

شورا در قرآن

واژه شورا نيز سه بار در قرآن ذكر شده است. مورد اول در آيه (بقرة 233). (والوالدات يرضعن و لادهن حولين كاملين تا آنجا كه مى فرمايد): (واعلموا ان الله بما تعملون بصير) اين آيه به ما رهنمود مى دهند كه در مسأله شير دادن به بچه كه مربوط به كوچكترين و احد جامعه يعنى خانواده است مشورت كنيم،

مورد دوم آيه:(آل عمران، 159). (فبما رحمة من الله لنت لهم ـ تا آنجا كه مى فرمايد ـ إن الله يحب المتوكلين) معتقد بر اين باور است كه توكل بر خدا پس از انجام مشورت كامل و تصميم به اجراى آنچه كه شورا ترجيح مى دهند باشد

مورد سوم: آيه (شورا، 38). (والذين استجابوا لربهم و أقاموا الصلاة و أمرهم شورا بينهم و ممّا رزقناهم ينفقون)(4)

اين آيه توصيف ايمان در زمينه‏ هاى عبادى، سياسى و اقتصادى است كه هر سه تشكيل دهنده اركان جامعه اسلامى هستند.

حدود مشورت

قرآن کریم میفرماید: «هنگامی که خدا و رسول او در موردی حکم کردند دیگر برای هیچ مرد و زن مؤمنی در امور خویش اختیاری نیست و باید از فرمان خداوند پیروی کنند و هر کس از فرمان خدا و پیامبر او سرپیچی کند، آشکارا گمراه شده است». بنابر‌این فقط احکام شرعی كه حكم صریحی درباره آنها از جانب خداوند صادر شده و لازم الاطاعه‌اند و مشورت در آنها جایز نیست، پیامبر(ص) در تمامی امور دیگر با مردم مشورت می‌کرد و از آن میان بهترین رأی را برمی‌گزید و در مواردی که نظر صحابه به زیان آنان بود، نظر خود را اعمال می نمود.

در جنگ بدر برای چگونگی روبرو شدن با دشمن با یاران خود مشورت نمود و از آنان خواست تا نظرهای خود را دربارهٔ نبرد با قریش بیان کنند، آیا پیش برویم و با دشمن بجنگیم یا از بیابان بدر باز‌گردیم؟ سران مهاجرین و انصار دو نظر متضاد دادند، پیامبر(ص) نظر انصار را که آماده نبرد بودند، پذیرفت

فواید مشورت از دیدگاه اسلام :

1- موجب رشد و آگاهی مشورت كننده نسبت به موضوع مورد مشاوره میشود. امام علی(ع) میفرماید: «آن که از خرد دیگران بهره جست، درست را از خطا باز شناخت».

2- حل مشكلات با هزینههای مادی و معنوی كمتر و در زمان كوتاه تر امكان پذیر خواهد بود.

3- كسب مهارت‌های جدید و شیوه به كارگیری آن. پیامبر(ص) در این باره فرمود: «هیچ قومی مشورت نکردند، جز آن که به بهترین امور هدایت شدند»و خود در جنگ احزاب به پیشنهاد سلمان فارسی، خندق را که از تاکتیکهای دفاعی ایرانیان بود و اعراب با آن آشنایی نداشتند با اصحاب حفر نمودند.

4- جلوگیری از گمراهی و شکست: کسی که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، موارد و مکان‌های‌ لغزش و اشتباه را می‌شناسد، به حقیقت دست یافته و رستگار می‌شود.

5- ایجاد مسؤلیت‌پذیری در تمامی آحاد مردم نسبت به حل مشکلات اجتماعی: «مشورت با مردم آنان را به تفکر و دقت در امور واداشته، جامعه را از گرفتار شدن در جمود فکری و بی‌تفاوتی باز‌داشته و رسیدن به بهترین راه حل‌ها را امکان‌پذیر می‌کند». از این‌رو مشورت را باب رحمت، مفتاح و برکت نامیده‌اند.

خصوصیات مشاور

1- خدا ترسی: وجود این خصلت در مشاور او را مورد اعتماد قرار داده و از طرح راههایی كه خشنودی خدا در آن نیست و یا در نظر گرفتن منافع خویش برحذر باشد و از سر نیك اندیشی و خیرخواهی او را راهنمایی كند.

امام صادق(ع) در این باره به سفیان ثوری میفرماید: «در كار خویش با كسانی مشورت كن كه پروای الهی دارند».

2- تجربه: مشاور میبایست در زمینه مورد مشورت، تجربه كافی، توانایی درك و تحلیل مشكل را داشته و با استفاده از تجارب گذشتگان، راه حلهای مناسب با شرایط زمانی و مكانی مشورت كننده به او ارائه دهد و به فرموده علی(ع)؛ خداوندان اندیشه و خرد و تجربه و دوراندیشی بهترین افراد برای مشورتاند.

3- علم و آگاهی: ژرف اندیش و واقع‌نگر و با روحیات مشورت كننده آشنا باشد و با احاطه كافی بر ابعاد گوناگون مشکلات وی و ارائه آگاهیهای نظری و عملی، بهترین راه حل را به مشورت کننده پیشنهاد کند.

از پیامبر(ص) نقل شده است كه: با دانشمندان صالح (كه به دانش خویش عمل میكنند) مشورت كن و چون بر اجرای آن مصمم شدید، بر خدا توكل كنید.

4- مشاور باید عاقل و آزاد اندیش باشد. همچنان که پیامبر(ص) میفرماید: با انسان عاقل مشورت كنید و از نظرش سرپیچی نكنید كه پشیمان خواهید شد.

علی(ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «آن کس که از نظرات و افکار دیگران بهره گیرد، مکان‌های لغزش و اشتباه را می‌شناسد».

وظایف مشاور از دیدگاه پیامبر(ص)

1- متعهد و رازدار باشد و اطلاعات به دست آمده را برای غیر كتمان كند.

علی(ع) در این مورد می فرماید: «هر مسلمانی در مشاوره خیانت ورزد، از او بیزاری می جویم».

2- از سستی و كاهلی در امر مشاوره دوری كند و واقع بینانه مشكل را مورد بررسی قرار دهد.

امام سجاد(ع) در این مورد میفرماید: «رأی تو باید چنان باشد كه اگر خود جای او بودی همان را به كار می‌بستی».

3- از سلامت نسبی و همه جانبه برخوردار و همكاری صمیمانه و صادقانه‌ای با مشورت كننده داشته باشد.

امام صادق (ع) : هیچ کس از مشورت هلاک نمیشود. بحارالانوار جلد 75 حدیث 101 ، الحیاة جلد 1 صفحه 316

امام علی (ع) فرمودند : هیچ همپشتی مطمئنتر از مشورت کردن نیست. نهج البلاغه ، الحیاة جلد 1 صفحه 312

مشورت در قانون اساسی

بدون تردید شورای انقلاب یکی از عوامل مهم پیروزی انقلاب اسلامی است و در اولین حکم بعد از این پیروزی حضرت امام خمینی در خطاب به مهدی بازرگان چنین می فرماید : بنا به پیشنهاد شورای انقلاب بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران کی طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است جناب عالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص مامور تشکیل دولت موقت می نمایم.

بر اساس قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران اداره امور كشور بايد به اتكاي آراء عمومي انجام شود، همانطور كه قانون اساسي مقرر نموده است مداخله سيستم در حكومت از طريق رياست جمهوري، مجلس شوراي اسلامي، مجلس خبرگان و شوراهاي كشور تحقق مي يابد بنابراين نهادهاي حكومتي را نهادهاي اعمال حق حاكميت ملي مي نامند.

1- اصل هفتم : طبق دستور قرآن كريم «و امرهم شوري بينهم» ، «و شاورهم في الامر» مجلس شوراي اسلامي ، شوراي استان، شهرستان، شهر، محل، بخش روستا و نظاير اينها از اركان تصميم گيري و اداره امور كشورند. طرز تشكيل و حدود اختيارات وظايف شوراها را اين قانون معين مي كند.

2- اصل يكصدم : براي پيشبرد سريع برنامه هاي اجتماعي، اقتصادي، عمراني، بهداشتي، فرهنگي، آموزشي و ساير امور رفاهي از طريق همكاري مردم با توجه به مقتضيات محلي اداره امور هر روستا، بخش ، شهر، شهرستان يا استان با نظارت شورايي به نام شوراي ده ، بخش ، شهر يا استان صورت مي‌گيرد كه اعضاي آن را مردم همان محل انتخاب مي كنند. شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان و حدود وظايف و اختيارات و نحوه انتخاب و نظارت شوراهاي مذكور و سلسله مراتب آنها را كه بايد با رعايت اصول وحدت ملي و تماميت ارضي نظام جمهوري اسلامي و تابعيت حكومت مركزي باشد، قانون معين مي كند.

3- اصل يكصد و يكم : به منظور جلوگيري از تبعيض و جلب همكاري در برنامه هاي عمراني و رفاهي استانها و نظارت بر اجراي هماهنگ آن شوراي عالي استانها مركب از نمايندگان شوراهاي استانها تشكيل مي شود. نحوه تشكيل و وظايف اين شورا را قانون معين مي‌كند.

4- اصل يكصد و دوم : شوراي عالي استانها حق دارد در حدود وظايف خود طرح هايي تهيه و مستقيماً يا از طريق دولت به مجلس شوراي اسلامي پيشنهاد كند. اين طرحها بايد در مجلس مورد بررسي قرار گيرد.

5- اصل يكصد و سوم : استانداران، فرمانداران و ساير مقامات كشوري كه از طرف دولت تعيين مي شوند در حدود اختيارات شوراها ملزم به رعايت تصميمات آنها هستند.( تصميمات شوراها نبايد مخالف موازين اسلامي و قوانين كشور باشد.)

6- اصل يكصد و ششم : انحلال شوراها جز در صورت انحراف از وظايف قانوني ممكن نيست و مرجع تشخيص انحراف و ترتيب انحلال شوراها و طرز تشكيل مجدد آنها را قانون معين مي‌كند. شورا در صورت اعتراض به انحلال حق دارد به دادگاه صالح شكايت كند و دادگاه موظف است خارج از نوبت به آن رسيدگي كند.

اصل هفتم قانون اساسي صراحت دارد كه شوراهاي اسلامي كشور يكي از ارگان‌هاي تصميم گيري و اداره امور كشورند. و اگرچه به لحاظ تصميمات سازماني و اداري كشور داراي وظايف خاص خود هستند ولي از نظر قانون اساسي و حق حاكميت در طراز ساير اركان حكومتي قرار مي گيرند. و حتي دامنه حكومت آنها به اندازه اي است كه مسئولين دولتي موظف به رعايت تصميمات آنها در حدود اختياراتشان هستند.

نتیجه گیری :

1 ـ شورا يك اصل اسلامى كلى در زمينه‏ هاى سياسى و اجتماعى است. و مشورت از مهمترین ارکان حکومت اسلامی است

2 ـ شورا دو قلمرو دارد: مشورت حاكم مسلمان با زير دستان و نيز مشورت مردم تحت حاكميت و با يكديگر.

3 ـ اصل شورا مربوط به امور مسلمانان بجز آن احكام شرعى است كه درباره آنها از شارع مقدس نص صريح رسيده است

منابع :

جزوه استاد ابراهیم صیقلانی

خلاصه کتاب شورا در اسلام تالیف ایت الله العظمی حاج سید صادق حسینی شیرازی

پژوهش پزوهشگاه باقر العلوم زینب ابراهیمی

احادیث و قرآن

شورا در اسلام با تکیه بر قرآن ،حدیث و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

مطالب مشابه :

حدیث

شورا در اسلام با تکیه بر قرآن ،حدیث و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

تعارض مواد 335 و 339 قانون تجارت و اجمال در واژه پزشک

حدیث

انتقاد شدید دکتر محمود آخوندی به قانون آیین دادرسی کیفری جدید

طرح قانون جاذبه عمومي موجودات در قرآن

بسیج در قانون

نامزدی در قانون مدنی ایران