مقاله ای پیرامون پیدایش تاتر یونان

ديانيس، خداي نيروهاي خلّاقه و هنري طبيعت به حساب مي‌آمد. بعدها او خداي شراب و سپس خداي شعر و تئاتر شد. سمبل‌هاي ديانيس گياهان به‌ويژه تاك بود. اغلب او را به صورت گاو نر يا بز، ترسيم مي‌كردند.
در جشن‌هايي كه به افتخار ديانيس بر پا مي‌شد نه‌تنها سروده‌هاي مذهبي و رسمي بلكه سرودهاي شاد، خوانده مي‌شد. افرادي كه لباس مبدل به تن مي‌كردند و ملتزمان ركاب ديانيس بودند، شادي پر سر و صدايي ترتيب مي‌دادند. شركت‌كنندگان راهپيمايي جشن، صورت خود را به شراب آغشته مي‌كردند، ماسك مي‌زدند و پوست بز، مي‌پوشيدند.
از ميان بازي‌ها و سرودهاي آييني جشن‌هاي ديانيس، سه ژانر درام يونان باستان رشد كردند: تراژدي، كمدي و كمدي هجو. تراژدي جنبه جدي كيش ديانيس را منعكس مي‌كرد و كمدي جنبه كارناوالي هجوي آن را. درام هجوي توسط ژانر مياني ارائه مي‌شد. بازيگران شاد و پايان خوش جايگاه آن را در جشن‌هايي كه به افتخار ديانيس بر پا مي‌شدند تعيين مي‌كرد؛ نمايش هجوي خاتمه‌اي شد براي نمايش‌هاي تراژيك.
خود كلمات تراژدي و كمدي مي‌توانند چيزهاي زيادي از نحوة پيدايش درام يونان، بگويند. «تراژدي» از دو كلمه يوناني تراگوس «بز» و اده «سرود» آمده است به معني «سرود بزها». اين كلمه‌ ما را به سمت هجوهاي هم‌سفران ديانيس، سوق مي‌دهد، موجودات پاب‍‍ُزي كه دلاوري‌ها و رنج‌هاي خدا را، مدح مي‌كردند. كمدي از كلمه كُمس و ادا آمده است. كمس راهپيمايي جمعيت مست با لباس مبدل در جشن‌هاي روستايي و به افتخار ديانيس است كه ضحك و شوخي نثار هم مي‌كنند. پس مي‌توان گفت كمدي يعني «سرود عيِِّاشان».
تراژدي يونان، اغلب موضوعات خود را از اساطيري مي‌گرفت كه براي هر فرد يوناني
به‌خوبي معروف بود. نمايشنامه‌نويس با استفاده از لفافة اسطوره‌شناسي در تراژدي، حيات سياسي اجتماعي جامعه معاصر را منعكس، و ديدگاه‌هاي فلسفي، ديني و اخلاقي خود را بيان مي‌كرد. به همين دليل نمايش‌هاي تراژيك در تربيت سياسي اجتماعي و اخلاقي شهروندان، نقش به‌سزايي داشت.
سرانجام در نيمة دوم قرن ششم قبل از ميلاد، تراژدي توسعه چشمگيري پيدا كرد. تاريخ يونان باستان نشان مي‌دهد كه اولين شاعر تراژدي آتن تسپيس (قرن ششم پيش از ميلاد) بوده است. اجراي اولين تراژدي او، بهار سال 534 پيش از ميلاد در جشن ديانيس‌هاي كبير صورت گرفت و اين سال به عنوان سال تولد تئاتر جهان، پذيرفته شد.
كامل كردن ماسك‌ها و لباس‌هاي تئاتري را به تسپيس نسبت مي‌دهند. اما نوآوري اصلي تسپيس جدايي يكي از اجراكنندگان و هنرپيشه‌ها از كر، بود. اين هنرپيشه مي‌توانست از ك‍ُر، سؤال كند، به سؤالات ك‍ُر، جواب دهد، در جريان كار پرسناژهاي مختلف را توصيف و صحنة اجرا را ترك كند يا دوباره به آن برگردد.
بدين ترتيب تراژدي اوليه يونان گفت‌وگوي ويژه بين اين هنرپيشه و ك‍ُر بود. ضمناً اگرچه رشتة هنرپيشه‌ها از نظر تعداد در درام اوليه، خيلي زياد نبودند و نقش اصلي را ك‍ُر بازي مي‌كرد اما دقيقاً هنرپيشه از همان ابتداي حضور حامل شروعي پ‍ُرانرژي و مؤثر بود.
موضوعات معيشتي بيشتر از تراژدي، به كمدي ملحق شد و به‌تدريج موضوع حاكم بر كمدي و تنهاترين موضوع آن شد، اگرچه در كل كمدي مثل سابق مختص ديانيس به حساب مي‌آمد. بدين ترتيب نمايش‌هاي كوتاهي با مضامين معيشتي و مسخره‌آميز هجوي اجرا شد. اين نمايش‌هاي بديهه، شكل اوليه تئاتر مردمي خنده‌دار را ارائه داد كه لال‌بازي (ميم) ناميده شد. قهرمانان لال‌بازي‌ها چهره‌هاي سنتي تئاتر ملي بودند؛ برندة غمگين، دزد بازار، دانشمند شارلاتان، ساده‌لوح، احمق‌تر از همه و نظاير آن.
نمايش‌هاي كمدي قرن پنجم پيش از ميلاد، از لحاظ محتوايي سياسي بود و پيوسته مسائل نظام سياسي، سياست خارجه دولت آتن، مسائل تربيتي جوانان، مبارزات ادبي و غيره را مطرح مي‌كرد.
به‌روز بودن كمدي باستان، كار را دشوارتر مي‌كرد چراكه اين كمدي آزادي كامل در توصيف كاريكاتوري شهروندان مختلف حتي با نام واقعي آن‌ها را داشت (شاعران اشيل، سوفوكل، اوريپيد، آگافون، رهبر دموكرات‌هاي آتن كلئون، فيلسوف سقراط و ديگران). ضمناً كمدي باستان معمولاً چهره‌اي خاص و منحصر به فرد را خلق نمي‌كند بلكه چهره‌اي همگاني و نزديك به چهرة كمدي تئاتر مردمي مي‌آفريند. براي نمونه، سقراط در «ابرهاي» آريستوفان ويژگي‌هاي يك شخص حقيقي را ندارد بلكه تمامي خصوصيات يك دانشمند حقه‌باز را دارد كه خود يكي از نقاب‌ها و چهره‌هاي دلخواه كارناوال‌هاي مردمي است. اين كمدي فقط در شرايط دموكراسي برده‌داري آتن مي‌توانست وجود داشته باشد.

تئاتر آتن دموكراتيك
هنر تئاتر يونان باستان اوج شكوفايي خود را در آثار هنرپيشه‌هاي تراژيك قرن پنجم قبل از ميلاد، اشيل و سوفوكل، به دست آورد. خلاقيت اشيل با دورة شكل‌گيري حكومت دموكراتيك آتن، مرتبط بود. اين حكومت در زمان جنگ‌هاي ايران و يونان و با توقف كوتاهي از سال 449 ـ 500 قبل از ميلاد تشكيل شد كه براي سياست‌هاي دولت يونان جنبه آزادي‌بخش داشت.
اشيل در الفسين، نزديك آتن، به دنيا آمد. معروف است كه اشيل در نبردهاي مارافون و سالامين شركت كرد. او همچون يك شاهد عيني نبرد سالامين را در تراژدي «ايراني‌ها» توصيف كرده است. اشيل كمي قبل از مرگ خود به سيسيل رفت و همان‌جا درگذشت.
اشيل حدود هشتاد تراژدي و درام هجوي، نوشته است كه تنها هفت تراژدي او به طور كامل به دست ما رسيده است. از ديگر آثار او فقط قطعات كوچكي باقي مانده است. ديدگاه و جهان‌بيني او در نوع خود مذهبي اسطوره‌اي بود. وي معتقد بود نظمي ابدي وجود دارد كه از عملكرد قانون عدالت جهاني تبعيت مي‌كند. انسان آزاد و غيرآزادي كه قانون عدالت را نقض كرده است از سوي خداوند مجازات خواهد شد و تعادل و توازن برقرار مي‌شود. عقيده بر اجتناب‌ناپذيري جزا و شكوه عدالت در همه تراژدي‌هاي اشيل جريان دارد. اشيل به تراژدي‌هاي خود هنرپيشة دوم را راه داد و توسط او امكان تجزيه و تحليل عميق‌تر درگيري تراژيك را فراهم آورد و جنبة تأثيرگذاري نمايش و اجراي تئاتري را تشديد كرد و اين تحول واقعي بود در تئاتر. به جاي تراژدي‌هاي قديمي كه هنرپيشة واحد همراه كر، كل نمايش را دربرمي‌گرفت، تراژدي جديدي متولد شد كه در آن پرسناژها روي صحنه با يكديگر برخورد، و خود، بي‌واسطه، اعمال و رفتار خود را توجيه مي‌كردند.
از ميان تراژدي‌هاي اين درام‌نويس بزرگ كه تا زمان ما باقي مانده است تراژدي‌هاي زير خاص هستند:
«ايرانيان» (472 قبل از ميلاد)،‌ كه در آن پيروزي يونانيان بر ايرانيان در نبرد دريايي جزيره سالامين (480 قبل از ميلاد) مدح مي‌شود؛ «پرومتي پريكووني» [پرومته در زنجير] كه مي‌تواند معروف‌ترين تراژدي اشيل باشد. در اين تراژدي از شجاعت پرومتة نابغه صحبت شده است كه به مردم آتش هديه كرد و به همين دليل به‌شدت مجازات شد و تريلوژي «ا‌ُرست» (458 قبل از ميلاد). معروف است نمونة كاملي از اين اثر در دست است كه در آن استادي اشيل به اوج خود رسيده است.
اشيل به بهترين افشاكنندة تمايلات اجتماعي زمان خود معروفيت دارد. او در تراژدي‌هاي خود پيروزي اصول ترقي‌خواهانه را، در توسعه جامعه، در ساختار حكومتي و اخلاق نشان مي‌دهد. خلاقيت او تأييد فراواني بر گسترش اشعار و آثار دراماتيك جهاني گذاشت.
به جاي اشيل، سوفوكل (406-496 پيش از ميلاد) وارد تئاتر شد و سنت او را ادامه داد اما هم‌زمان نوآوري‌هاي خاص خود را در خلاقيت تراژدي، به كار بست. سوفوكل، از خانواده‌اي مر‌ّفه بود. پدر او داراي كارخانه اسلحه‌سازي بود. او تحصيلات خوبي كسب كرد و در سال 486 پيش از ميلاد در كنكور درام‌نويسان اولين موفقيت خود را نسبت به اشيل به دست آورد. سوفوكل همچنين در هيئت حكومتي و دولتي دخالت داشتند و داراي پست حساسي در دولت بود. وي به عنوان سردار انتخاب شد و همراه پريكول در مأموريت بر ضدجزيره ساموس كه مي‌خواست از آتن جدا شود شركت كرد.
از ميان بيش از 120 تراژدي سوفوكل فقط هفت تراژدي او در دست است. تراژدي‌هاي سوفوكل ويژگي‌هاي جديدي در خود داشتند. اگر در تراژدي‌هاي اشيل قهرمانان اصلي، خدايان بودند، در تراژدي‌هاي سوفوكل، مردم نقش اصلي را ايفا مي‌كردند؛ اگرچه حتي از حقيقت دور بودند. به همين دليل است كه در مورد سوفوكل مي‌گويند او تراژدي را مجبور كرد تا از آسمان به زمين بيايد. توجه اصلي سوفوكل به انسان و تأثيرات روحي او معطوف است. البته در سرنوشت قهرمانان او تأثير خدايان حتي اگر در جريان عمل حضور نيابند، مشهود است و اين خدايان، همچنان توانا هستند و همچون خدايان تراژدي‌هاي اشيل مي‌توانند انسان را در هم بكوبند و براندازند. اما سوفوكل بيشتر مبارزة ‌انسان را براي تحقق اهداف خود به تصوير مي‌كشد. احساس و افكار او، رنجي را كه نصيبش شده است نشان مي‌دهد. آثار سوفوكل پيچيده و پ‍ُرتضاد است. تراژدي‌هاي او نه فقط شكوفايي بلكه بحران رو به رشد نظام سياسي را كه با مرگ دموكراسي، خاتمه مي‌يافت منعكس مي‌كرد.
تراژدي يونان با آثار سوفوكل به تكامل خود رسيد. سوفوكل بازيگر را وارد تراژدي كرد، بخش گفت‌وگوي خنده‌دار را افزايش و تأثير گروه ك‍ُر را كاهش داد. نمايش زنده‌تر و موفق‌تر شد؛ به‌طوري كه هم‌زمان سه بازيگر روي صحنه اجرا مي‌كردند و به حركات و رفتارهاي خود توجيه مي‌دادند. با همه اين‌ها ك‍ُر در تراژدي‌هاي سوفوكل، نقش مهمي داشت.
مشهورترين تراژدي‌هاي سوفوكل، از مجموعه اسطوره‌هاي تبان است: [آنتيگونا] (حدود 442 قبل از ميلاد)، «شاه اديپ» (حدوداً 429 قبل از ميلاد)، «اديپ در كلونوس» (سال 441 پيش از ميلاد و پس از مرگ سوفوكل به اجرا درآمد). اساس اين تراژدي‌ها كه در زمان‌هاي مختلف نوشته و اجرا شده است، اسطوره‌اي است دربارة پادشاه تب، اديپ و اتفاقات ناگواري كه باعث برانداختن نسل او شد.
تراژدي‌هاي سوفوكل تجس‍ّم هنري آرمان‌هاي شهروندي و اخلاقي دموكراسي برده‌داري يونان باستان و دوره شكوفايي آن بودند. اين آرمان‌ها عبارت بودند از برابري سياسي و آزادي همه شهروندان، خدمت بي‌دريغ به وطن، احترام به خدايان، شرافت تمايلات و احساسات انسان‌هاي تواناي با روحيه.

تئاتر روم
ريشه‌هاي تئاتر روم
ريشه‌هاي تئاتر و نمايشنامه‌نويسي روم همچون ريشه‌هاي تئاتر و نمايشنامه‌نويسي يونان به بازي‌هاي آييني و اجزاء و عناصر كارناوالي غني آن، برمي‌گردد. براي مثال جشن زحل به افتخار ربانيت الهه ايتاليايي، زحل. ويژگي‌ اين جشن عوض كردن روابط اجتماعي معمولي بود؛ خدايان را براي زماني «برده» و بندگان را زماني «خدا» مي‌ساختند.
يكي از ريشه‌هاي تئاتر روم جشن‌هاي زراعت و جمع‌آوري محصول بود. همچنين در دوره‌هاي زماني مختلف وقتي كه روم فرقه كوچك لاتسيوم را در خود داشت، در روستاها، جشن‌هايي در ارتباط با پايان فصل درو، برگزار مي‌شد. در اين جشن‌ها، سرودهاي شاد و نسبتاً‌ خشن و خالي از ظرافت خوانده مي‌شد. اين سرودها در قرن‌هاي آتي نيز خوانده شد و در آن‌ها مبارزات اجتماعي بين مردم عامي و اشراف‌زادگان انعكاس پيدا كرد.
شكل ديگري نيز از تئاترهاي ابتدايي، ساتور بود. آنچه در ساتور اهميت داشت رقص‌هاي بي‌صداي رقصندگان اتروس بود. در سال 364 قبل از ميلاد روم دچار مد دريايي شد. براي به رحم آوردن خدايان تصميم گرفتند نمايش‌هاي تئاتري ترتيب دهند. بنابراين از اتروس‌ها دعوت شد؛ هنرپيشه‌هاي رقصنده‌اي كه رقص خود را به همراهي ساز فلوت اجرا مي‌كردند. جوانان رومي شروع به تقليد از هنرمندان اتروسي كردند و به رقص‌هاي خود صحبت‌هاي خنده‌دار كه البته موزون نيز بود و نيز ايما و اشاره افزودند. بدين ترتيب ساتورها تشكيل شدند (كه در لغت به معني «مخلوط» است).
ساتورها، نمايش‌هاي تئاتري با ويژگي‌هاي كميك و معيشتي بودند كه گفت‌وگو، شعر، موسيقي، رقص را در خود داشتند.
يكي ديگر از انواع نمايش‌ها با ويژگي كميك آتلان بود كه از قبايل ديگر ساكن شبه‌جزيرة آنپنين گرفته شده بود كه روم مدام با آن‌ها در حال جنگ بود. جوانان به اين بازي‌ها جلب شدند و به ترتيب دادن آن‌ها در روزهاي جشن پرداختند.
بدين ترتيب، در روم تقريباً همان نمايش‌هاي آييني كه در يونان باستان مرسوم بود وجود داشت. اما تئاتر مردمي از حالت نطفة ضعيف تئاتر، پيش‌تر نرفت و اين به دليل ساختار محافظه‌كارانه زندگي روم و مقاومت شديد كشيش‌ها بود. بنابراين اسطوره‌شناسي مستقلي كه در يونان در حكم «اساس و زرادخانة» هنر از جمله هنر نمايش بود تشكيل نشد.
تئاتر دورة جمهوري روم
رومي‌ها، نمايشنامه‌ها و آثار دراماتيك را به صورت آماده از يوناني‌ها گرفتند و پس از آنكه آن را با مفاهيم و علايق خود دمساز كردند به ترجمه آن‌ها پرداختند.
پس از جنگ اول پانيك در بازي‌هاي جشن سال 240 قبل از ميلاد تصميم گرفته شد تا نمايش‌هاي دراماتيك ترتيب داده شود. اجراي نمايش را به يك يوناني به نام ليوي آندرونيك كه در اسارت سناتور روم بود، سپردند. سناتور روم به او نام لاتيني ليوي داده بود. ليوي پس از آزادي در روم ماند و به آموزش زبان يوناني و لاتين به فرزندان اشراف پرداخت. اين معلم، تراژدي را نيز به اجرا درآورد. همچنين ممكن است كمدي، توسط او از نمونه يوناني ساخته شده باشد و يا شايد فقط توسط او از زبان يوناني به زبان لاتين ترجمه شده باشد. اين اجرا اولين تكان و حركت را به گسترش تئاتر روم، داد.
گني نوي (حدوداً 201-280 قبل از ميلاد) نمايشنامه‌نويس از سال 235 قبل از ميلاد شروع به اجرا و به روي صحنه آوردن نمايشنامه‌هاي خود كرد، با دلايل كافي مي‌توان او را اولين شاعر اصيل روم ناميد. بيشترين شهرت وي، در عرصة‌ كمدي است. نوي بنيانگذار آن نوع كمدي ادبي است كه اصلاح كمدي معيشتي يونان را با خود دارد. كمدي‌هاي ادبي در طول قرون دوم و سوم قبل از ميلاد در روم به اجرا درآمد.
ادامه‌دهندة كار نوي، به عنوان نويسندة آثار كميك، هم‌دوره‌اي كوچك اوتيت ماكتسي پلاوت بود. آثار او به آن دوره‌اي برمي‌گردد كه روم از يك كشور بر پاية اقتصاد كشاورزي تبديل به دولتي قوي در منطقة مديترانه شده بود. به عقيده مشترك قديمي‌ها، پلاوت يكي از بزرگ‌ترين نمايندگان سبك كمدي ادبي بوده است. او توانست به شكلي ماهرانه كمدي آتيك نوين را به عوامل آتلان مردمي روم، به دلقك‌بازي و زنده بودن نمايش، به شوخي‌هاي اغلب قبيح اما نكته‌پردازانه، اتصال دهد.
پوبلي ترنتسي آفر، كه همچون پلاوت در ژانر كمدي فعاليت مي‌كرد به نسل بعدي درام‌نويسان متعلق بود. او اهل كارفاگن بود اما هنوز بچه بود كه به روم آورده شد و در اسارت سناتور رومي قرار گرفت. سناتور با توجه به توانايي‌هاي برجسته اين جوان، امكانات تحصيل او را فراهم آورد و سپس او را آزاد كرد. ترنستي شش كمدي نوشت كه همگي آن‌ها تا زمان حال باقي مانده‌اند. بر طبق معمول او موضوعات اين آثار را از مناندر اقتباس مي‌كند ضمن اينكه آگاهانه از ويژگي‌هاي يوناني آن‌ها تبعيت مي‌كند. درگيري‌ها در كمدي‌هاي ترنتسي جنبه خانوادگي دارد و هدف اصلي درام‌نويس، انساني كردن آداب و اخلاق است. ترنتسي تمايل دارد كه به شخصيت‌هاي آثار خود، جنبه روانشناختي عميق‌تري بدهد و چهره‌هايي زنده و جذاب خلق كند. يكي از كمدي‌هاي مشهور او، تحت عنوان «برادران» (160 قبل از ميلاد) مسئله مربوط به تربيت جوانان را مطرح مي‌كند. در اين كمدي، ديدگاه‌هاي جديدي حاكم است و ارائه‌دهنده آن معتقد است كه بايد نسبت به حيله‌هاي جوانان، باگذشت بود. آن‌ها را نه با تنبيه و مجازات بلكه با نصايح نيك، تربيت كرد. ترنتسي را مي‌توان از پيش‌كسوتان درام نوين اروپا دانست. تئاتر اروپا، بارها به آثار او رجوع كرده است. تأثير كمدي‌هاي «فرميون» و «برادران» او را مي‌توان در آثار ژ.ب. مولير احساس كرد.
تمايل به گرايش‌هاي علوم انساني در نمايشنامه‌نويسي در قرن هجده و در دورة شكل‌گيري درام «بازاري» بورژوازي ايجاد شد. ديدرو، ترنتسي را استاد خود معرفي مي‌كند. لسينگ ضمن اينكه كمدي «برادران» را خيلي عالي مي‌دانست در «درام‌نويسي هامبورگ» تحليلي از آن ارائه مي‌دهد.

مقاله ای پیرامون پیدایش تاتر یونان

مطالب مشابه :

تئاترهای کمدی موزیکال

مرد متولد اسفند

از قهوه خانه ی زری خانم تا زندگی شیشه ایی

مقاله ای پیرامون پیدایش تاتر یونان

دانلود فيلم پاگنده به شرق ميرود دوبله فارسي با لينك مستقيم

تاریخچه تئاتر در ایران

گفتگو با بهزاد نیمه اول بهمن 85

نگاهي به تاريخچه نمايشنامه نويسي در جهان

بيوگرافي جان تراولتا