مربع حضورها و غیاب ها

آلژیرداس ژولین گرماس (۱۹۹۲-۱۹۱۷)

گرماس اهل لیتوانی و بنیانگذار شاخه فرانسوی نشانه شناسی بود كه به نام مكتب پاریس شناخته می‌شود. وی از سال ۱۹۴۹ به عنوان استاد دانشگاه الكساندریا برگزیده و در كنار رولان بارت به مطالعه و پژوهش مشغول شد.
وی در مقاله‌ای كه در سال ۱۹۵۶ چاپ شده به اهمیت نقش سوسور اشاره و توجه را به مفهوم نشانه و معنای تقابلی جلب می‌كند. در واقع نظریه اصلی سوسور مبنی بر نبود معنا در كلمات منفرد و تولید معنا در نظامی پیچیده از روابط یا ساختارها مبنای تحلیل نشانه شناختی گرماس و چگونگی استفاده از مفاهیم زبان شناسی در تحلیل متون از سوی اوست. در همین مقاله گرماس از گسترش شیوه ساختگرا برای مطالعه تمام فعالیت‌های اجتماعی از هنر بصری و معماری گرفته تا سیاست و موسیقی حمایت كرد.
گرماس بین سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ به تدریس زبان شناسی فرانسه و معنی شناسی ساختگرا پرداخت. آرای وی در این دوره به شكل‌گیری اثر مهمش تحت عنوان «معنی‌شناسی ساختگرا»(۱۹۶۶) انجامید. در این كتاب وی دستوری روایی به دست می‌دهد كه به یكی از ابزارهای اصلی در تحلیل نشانه شناختی فرانسوی تبدیل شد. در سمینار سالانه نشانه شناسی(۱۹۶۵) بود كه پایه‌های مكتب پاریس شكل گرفت.
گرماس در دهه ۱۹۷۰ حوزه مطالعات خود را فراتر از متون ادبی و اسطوره‌ها به علوم اجتماعی گسترش داد كه از آن جمله می‌توان به بررسی فضای شهری و گفتمان حقوقی اشاره كرد. وی در سال ۱۹۷۹ جلد اول فرهنگ نشانه شناسی و در سال ۱۹۸۶ جلد دوم آن را به چاپ رساند.
مهم‌ترین نقش گرماس در گسترش نشانه شناسی، ارائه مجموعه‌ای الگوی روایی در «معنی‌شناسی ساختگرا» است كه در ارتباط با انواع مختلف گفتمان به كار گرفته می‌شوند. این نشانه شناس ساختگرا دستوری برای روایت ارائه كرد كه می‌تواند تمام ساختارهای روایی شناخته شده رابازتولید كند. او در نتیجه ساده كردن ۷ نقش پراپ(شخص خبیث، بخشنده، یاری رسان، شاهزاده خانم(و پدرش)، اعزام‌كننده، قهرمان و قهرمان دروغین) در طرحواره روایی كنش، ۶ نقش روایی را در سه جفت متقابل به دست می‌دهد: فاعل-مفعول(متناظر با قهرمان و شاهزاده خانم پراپ)، فرستنده-گیرنده(اعزام‌كننده و قهرمان پراپ) و یاری رسان-بازدارنده(تركیبی از یاری رسان و بخشنده به اضافه شخص خبیث و قهرمان دروغین در فهرست پراپ). این ۶ نقش در كنار هم و بنا به تركیب بندی‌های مختلف تمام روابط ممكن در داستان و كنش‌های انسان به طور كل را پوشش می‌دهند. این طرحواره بر مبنای تقسیم بندی پراپ از توالی‌های روایی به شكل سه رویداد یا آزمون خلاصه می‌شود: آزمون صلاحیت، آزمون اصلی و آزمون ستایش. پیش از این آزمون‌ها در مرحله قرارداد، فاعل ماموریت را پذیرفته، آن را آغاز می‌كند.
گرماس همچنین در نتیجه تقلیل ۷ نقش پراپ، سه نوع ساختار همنشینی برای روایت پیشنهاد كرد: همنشینی كنش‌مند(فعالیت‌ها و كشمكش ها)، همنشینی قراردادی(برقرار ساختن یا شكستن قراردادها) و همنشینی انفصالی(عزیمت و ورود). وی ساختار فاعل-فعل-مفعول در جمله را به یك الگوی كنش تعبیر می‌كند كه برمبنای ساختارهای داستانی است. او معتقد است در نحو سنتی كاركردها همان عملكرد و نقشی هستند كه كلمات بر عهده دارند: فاعل انجام‌دهنده كنش است و مفعول پذیرنده آن.
گرماس همچنین الگویی اساسی تحت عنوان «ساختار ابتدایی معنا» به دست می‌دهد كه در سطوح زیرین متن قرار دارد. این الگو بر پایه ساختار تقابل‌های دوتایی شكل می‌گیرد: هیچ بالایی بدون پایین وجود ندارد و خوب بدون بد معنا نمی‌دهد. به بیان دیگر معنا به واسطه تقابل‌هایی كه میان دو واحد معنایی كمینه قائل می‌شویم، تولید می‌گردد. در دهه ۱۹۶۰ این الگو گسترش بیشتری پیدا كرد تا یك بازنمایی بصری تحت عنوان «مربع نشانه‌شناختی» به دست دهد.
گرماس مربع نشانه شناختی را به عنوان ابزار تحلیل مفاهیم دوگانه متقابل معرفی كرد. مربع نشانه شناختی در انطباق با مربع منطقی فلاسفه مدرسی است. این مربع احتمالات دلالت در یك نظام نشانه شناختی را غنی‌تر از منطق دوتایی این یا آن نشان می‌دهد. در چهار گوشه این مربع سلب؛ عدم‌سلب؛ ایجاب و عدم‌ایجاب قرار دارند. رابطه ایجاب/عدم ایجاب و سلب/عدم سلب از نوع مكملی یا استلزام است و رابطه میان سلب/عدم ایجاب و ایجاب/عدم سلب از نوع تناقض. ایجاب و سلب نشان‌دهنده حضور هستند و عدم‌ایجاب و عدم‌سلب نشانه غیاب. رابطه میان سلب و ایجاب نیز از نوع مغایرت یا تضاد تلقی می‌گردد. برای مثال در مورد جفت زیبا/زشت ۴ راس مربع عبارتند از: زیبا، زشت، غیرزیبا و غیرزشت. جفت زیبا/زشت فقط یك تقابل دوتایی نیست زیرا آنچه كه زیبا نباشد لزوما زشت نیست و آنچه زشت نباشد لزوما زیبا نیست.
هر نشانه با اشغال یكی از موقعیت‌ها در چارچوب فوق معنادار می‌شود. فردریك جیمسون از این مربع برای آشكار ساختن سطوح پنهان معنا در رمان «روزهای سخت» دیكنز استفاده كرده است. ژیل ماریون نیز مربع گرماس را برای بیان چهار هدف در ارتباطات از طریق پوشاك به كار گرفته است: خواسته شده كه دیده شود؛ خواسته نشده كه دیده شود؛ خواسته شده كه دیده نشود و خواسته نشده كه دیده نشود.
آرای گرماس در باب ساختار ابتدایی معنا و مربع نشانه شناختی به شكل‌گیری مفهوم «مسیر زایا» انجامید كه روند كلی تولید معنا را نشان می‌دهد. این مفهوم برمبنای سلسله مراتب معنا شكل گرفته و نشان‌دهنده تقابل میان ژرف ساخت و روساخت و عینی و انتزاعی است. وی در دهه ۱۹۷۰ تحت تأثیر به كارگیری نظریه وجه در ارتباط با توالی‌های روایی، طرح واره روایی رسمی را به دست داد كه توصیفی نظام یافته‌تر و دقیق‌تر از ساختار پیرنگ است. وی این الگو را برای تحلیل داستان كوتاهی از گی دو موپاسان به نام «دو دوست» در كتابش تحت عنوان موپاسان، نشانه شناسی متن: نمونه‌های كاربردی» (۱۹۷۶) به كار گرفت. این الگوها برای مشخص كردن چارچوب كلی معناشناختی متن كارآیی دارند.
البته گرماس صرفا به تحلیل روایت محدود نشده بود. در دهه ۱۹۸۰ وی مفهوم «منظر» را معرفی كرد كه به حضور ضمنی مشاهده گر در متن اشاره دارد. وی در این دوره بیشتر متوجه سازماندهی فضایی و زمانی در راهكارهای اظهاری بود.
گرماس همچنین به بررسی مفهوم زیبایی و زیبایی شناسی نیز پرداخت. وی در كتابش تحت عنوان «درباره عدم‌كمال» (۱۹۸۷) تجربه زیبایی را با لحظه كمال ارتباط می‌دهد: زمانی كه فاعل و مفعول در حالتی از بی‌اعتنایی خلسه وار در هم ادغام می‌شوند. گرماس این مسئله را در متونی از ایتالو كالوینو مورد بررسی قرار داده و از این رهگذر روشی انتقادی برای مطالعه طیف وسیعی از متون به دست می‌دهد.
آراء گرماس در زمینه نظریه نقد تأثیرگذار بوده است. روش ساختمند وی امكان دستیابی به لایه‌های جدید معنا را در مواجهه هر فرد با متن به وجود می‌آورد. تحلیل وی از مفهوم زیبایی نیز راه را برای بررسی بیشتر ارتباط ادراك حسی و تولید معنا باز كرده است. تحولات اخیر در حوزه نشانه شناسی اجتماعی نیز بی‌شك وام دار آراء گرماس است.

کارگزاران ۲۷ مهر ۱۳۸۷

مربع حضورها و غیاب ها

مطالب مشابه :

الگو یابی و مربع شگفت انگیز

جعبه های مربع و مکعب مستطیل

مدلهای جدیدی برای ساخت و تزیین هدیه

روش تدریس الگو یابی و مربع های شگفت انگیز

طرح درس ریاضی :ساختن مکعب

تفکر خود را بهبود بخشیم (3)و(4) - الگوی دایره و الگوی مربع

مربع حضورها و غیاب ها

کیف دیواره‌دار +الگو و آموزش دوخت