نایین یزد ایران
نایین را بیشتر بشناسیم
نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران است. این شهر مرکز شهرستان نائین محسوب می‌شود. این شهر در منطقه دشت کویر قرار گرفته‌است و آب و هوایی خشک و کویری دارد.
نائین شهری کوچک و قدیمی است که در گذشته وسیع و آباد بوده است. قدمت آن را می‌توان از بنای بزرگ و کهن نارین قلعه یا نارنج قلعه دریافت. مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است.
علاوه بر زبان فارسی، بسیاری از مردم محلی به گویش نائینی هم صحبت می‌کنند که گویشی از زبان‌های ایرانی مرکزی است.
فرش نائین شهرت جهانی دارد.
نایین یزد
نام نایین
درباره نام نائین سخنان بسیار گفته‌اند که همگی سست و بی‌اساس‌اند. از جمله این که گفته‌اند نام نائین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند و... ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و... که برای نائین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده‌است. نائین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند.
جغرافیای نائین
نائین شهری کویری‌ست و در زمینی صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نائین از سطح دریا ۱۵۸۰ متر، عرض جغرافیایی آن ۳۲ درجه شمالی و طول آن ۵۲ درجه شرقی است.
کوهسارهای آن هیچکدام از ۱۸ کیلومتر نزدیک تر نیستند. کوههای سمت شمال رشته‌ای است به نام کوه سرخه که دنباله آن به رشته‌ای به نام بید کوه منتهی می‌شود. در سمت جنوب غربی رشته‌ای به نام کوه سره با ارتفاع ۲۳۳۰ متر از سطح دریا مرتفع ترین کوههای اطراف نائین است. رشته کوه سارو نیز در سمت جنوب غربی نائین قرار دارد که به رشته‌های ((پرویز)) و ((بنوید)) در جنوب نائین می‌پیوندد.
تاریخچه نایین
تاریخ بنای اولیه شهر نائین به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. صحت این مدعا را علاوه بر نوشته‌های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نائین تقویت می‌کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسالک و ممالک فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر می‌کند که دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می‌شده‌است. که هر قسمت «کوره» نامیده می‌شد. در دوره‌های ساسانی و پس از استقرار اسلام، شهر نائین جزء یکی از این کوره‌ها به شمار می‌آمد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نائین بررسی و تحقیق کرده‌اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده‌اند. اما در مقدمه کتاب تذکره سخنوران نائین شهر نائین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله‌ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می‌انداخته‌اند. ساربانان نیز شتران خود را در نائین هنارگیری می کرده‌اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می‌بینیم نائین در قبل از اسلام مرکز اداری و خدماتی بخشی از ناحیه یزد بود.
بااستقرار اسلام، در بیشتر شهرهای ایران و ورود این آیین به نائین، شهر نائین موقعیت خود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نویسندگانی که در قرن چهارم هجری کتاب خود را تألیف کرده‌است نائین را شهری آباد و پرجمعیت ذکر می‌کند.
در قرن پنجم هجری، شهر نائین مانند دیگر شهرهای نزدیک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، در سفر مشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود. در سفرنامه تاصر خسرو درباره اوضاع اجتماعی نائین مطلب تازه‌ای ارائه نشده‌است، همانگونه که یاقوت حموی نیز تنها به نقل قولی از اصطخری اکتفا کرده‌است.
در دوران مغول، با روی کار آمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو که پس از درآمدن به دین اسلام به لقب «خدا بنده» ملقب شد در نائین نیز تحولاتی به وقوع پیوست. در دوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهای ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجد جامع در نائین ساخته شد.
در نیمه اول قرن هشتم هجری، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابواسحاق اینجو در شیراز و فرار به یزد، بیشتر آبادی‌ها و شهرهای یزد را خراب کرد و به نائین رسید. در جنگی که در سال ۷۴۴ هجری در نائین بین او و امیر مبارزالدین از امرای آل مظفر به وقوع پیوست ملک اشرف شکست خورد. این جنگ باعث خرابی نائین شد و خلقی عظیم کشته شدند.
در اواخر قرن هشتم هجری، در روزگاری که امیرتیمور خود را برای حمله به شهرهای مرکزی ایران آماده می‌کرد باردیگر نائین گرفتار درگیری شاه منصور و شاه یحیی مظفری شد. در سال۷۹۳ بین این دو برادر جنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند. نائین نیز آسیب فراوان دید.
در قرن نهم نیز جنگ و کشتارهائی بین خاندان‌های آق قویونلو و قراقریونلو بوقوع پیوست. نائین بر سر راه شهرهای مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنا براین در این درگیری نیز از آسیب و تخریب‌ها در امان نماند. اما در همین سالها، دولت شاه سمرقندی در تذکره‌ای که به نام خود اوست و در سال۸۹۲ هجری تالیف کرده نائین را «قصبه‌ای خوش آب و هوا» معرفی می‌کند که «بعضی محصولات آن بی نظیر است».
در اوائل قرن دهم، بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقوع پیوست. محل این نبرد نیز حوالی نائین بود. به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد.
در دوران حکومت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نائین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نائین را به دست نمی‌دهد.
در دوران حکمرانی ایلخانان نائین از اصلاحات و تحولی که در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده بود بی بهر ه نما ند. رونق اقتصادی دوره مغول نائین را که در کنار شاهراه خلیج فارس و ری و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهری پر جمعیت و آباد در آورد. در این زمان، و بخصوص در عصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله در نائین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناهای کم نظیر به شمار می‌روند و نمایانگر پیشرفت معماری اسلامی ایرانی آن عصر می‌باشند. این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد و بناهای متعددی گردید اقوام و خانواده‌های مختلفی را نیز از دیگر شهرهای ایران به نائین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده‌ای از امیرزادگان و امراء مغول بودند که به همراه خانواده‌ها و اقوام و ملازمین خود به نائین آمدند و در این شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساکن شدند.
در اوایل قرن دهم ه. ق سران آق قویونلو در حوالی نائین با یکدیگر به ستیز برخاستند که از رهگذر این جدال‌ها، شهر پریشان شد و ویرانی بسیار دید. در دورهٔ صوفیان نائین رونق یافت. در این دوره، باروی شهر مرمت شد و بناهای جدیدی در آن احداث گشت. در سال ۱۰۰۰ه.ق هنگامی که اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد نائین که در زمانی تابع یزد بود، در محدوده اداری اصفهان جای گرفت. از وقایع مهم دوران صفویه در نائین دعوای نعتی و حیدری بود که این اختلاف‌ها در عصر مشروطیت هم ادامه یافت. با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها (در سال ۱۳۵ ه.ق) شهر نائین که بر سر را ه سربازان مهاجم قرارداشت، بسیار آسیب دید ولی بر اثر مقاومت مردم نائین، شهر به دست افغان‌ها نیافتاد، در این زمان گروهی از سادات طباطبایی ساکن اصفهان و زواره به نائین کوچ نمود.
در دورهٔ قاجار نائین مورد بی‌مهری پادشاهان وقت قرار گرفت. در این دوره نائین سخت آشفته و نا امن گشت زیرا در این زمان نائین یا صحنه جنگ شیخی‌ها و «بالاسری»ها و یا میدان نزاع‌های حیدری و نعتی بود که در دوره صوفیان در تمام شهرهای ایران آغاز گشته و دامن زده می‌شد و همچنین محل تاخت و تاز یاغیانی همچون نایب حسین کاشی بود.
در سال ۱۳۲۷ شمسی نائین رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت. از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته که هر یک در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یکصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده‌اند
از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته که هریک در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یکصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده‌اند چنانچه بر اثر خاندان پیرنیا حتی در قانون اساسی پس از مشروطه این شهر ر ا از شرط حد نساب نفوس برای بر خوداری نماینده‌ای مستقل در مجلس شورای ملی معاف کرده بودند. یکی از فرزندان بزرگ این سرزمین دکتر حسین فاطمی است که در نهضت ملی شدن نفت تا آخرین نفس پایمردی کرد و به دکتر مصدق وفادار ماند و جان و سر را در راه آزادیخواهی فدا کرد.
معماری و بافت شهری
بافت شهری قدیم نائین با تاثیر پذیری از عواملی مانند محیط طبیعی، آب و هوا، نیازهای شهر، لزوم امنیت شهر در برابر تهاجم بیگانگان طراحی شده و به طور کلی دارای معماری بسته و درونگرا است. عموم فضای معماری و آثار تاریخی در ترکیبی متراکم در کنار یکدیگر و متصل به هم استقرار یافته‌اند. طراحی شهر به گونه‌ای بوده‌است که فضای مسکونی بدون آن که از نظر کاربردی دچار اشکال شوند در کنار عناصر شهری مانند مسجد جامع و دارا لحکومه و بازار و حسینیه و مدرسه و حمام مستقر شده‌است.
بافت قدیم نائین از هفت محله تشکیل شده‌است. این محلات که هر یک حسینیه‌هایی دارد عبارتند از:
محله چهل دختران
پنجاهه
نو گاباد یا نو آباد
باب المسجد یا در مسجد
سرای نو
کوی سنگ یا گودالو
محله کلوان
امروز نائین به دو قسمت نائین جدید و قدیم تقسیم می‌شود. اکثر مردم خانه‌های قدیمی را خراب کرده و به قسمت نوساز شهر نقل مکان کرده‌اند.
چشم انداز محله محمدیه از جذاب‌ترین مناطق بخش مرکزی نائین است. این محله به خاطر موقعیت و نمای زیبا مورد توجه گردشگران است. در مرکز این محله تپه‌ای قرار گرفته که بر بالای آن قلعه زیبای آشورگاه ساخته شده‌است. در پایان تپه کارگاه عبا بافی در دل زمین کنده شده‌اند. مردم محل این کارگاه را «سرداب» می‌نامند. محله محمدیه دارای سبط‌های متعدد و گذرها و گنبدهای زیبا و بناهای تاریخی بسیار است.
بازار نائین
بازار شهر نائین به صورت خطی مستقیم از دروازه چهل دختران شروع می‌شود وبه مسجد خواجه ختم می‌شود طول این بازار در حدود۳۴۰ متر است. همه مراکز محلات (حسینیه‌ها) با کوچه های فرعی و اصلی به آن مربوط می‌شوند. در امتداد راسته بازار دو چار سو وجود دارند که محل تقاطع بازار با دو معبر هستند. بازار نائین تا چند سال پیش دائربود ودر آن فعالیتهای بازرگانی انجام می‌شد اما درحال حاضر به علت انتقال مغازه‌ها به خیابان تقریبا حالت نیمه متروک درآمده‌است بازار نائین دکان‌های با طرح‌های متفاوت دارد. راسته بازار مسقف است که قسمتی از سقف آن چند سال قبل فرو ریخت. اخیراً سازمانهای مسؤل قسمتهای بازار را مرمت کرده‌اند. بازار ناییین در دوره ایلخانان بیش از هر زمان دیگر توسعه یافت. ورودی بازار یکی از مهم‌ترین دروازه‌ها شهر محسوب می‌شده‌است. این مجموعه دارای دو کاروانسرا نیز هست. سقف این بازار گنبدی و طاق ضربی است که نورگیرهایی دایره‌ای شکل در وسط طاق‌های آن پیش‌بینی شده‌است. به طور کلی بازار نائین یکی از آثار زیبا و قابل توجه شهر نائین بشمار می‌رود، زیرا چند اثر مهم شهر مانند مسجد شیخ مغربی و مسجد خواجه و حسینیه چهل دختران درآن واقع شده‌اند.
مصلی نایین
از دیگرآثار جالب و قابل توجه نائین ساختمان مصلا است که تا چند سال پیش باغ وسیع ومشجر آن تفرجگاه مردم درایام تعطیل بوده‌است وبقعه داخل آن نیز زیارتگاه نائینی‌ها بشمار میرفت گنبد زیبای مصلی روبه روی گنبد امامزاده سلطان سید علی واقع شده و خیابانی این دو محل بهم ارتباط میدهد. عمارت مصلی مدفن سید نوربخشی بزرگ سلسله نوربخشیه‌است مزار این عارف مشهور روبروی درب ورودی باغ مصلی قرار گرفته و سنگ مرمری با تاریخ ۹۵۳ هجری بر مزار او نصب شده‌است. در وسط باغ مصلی مقبرهای به صورت هشت گوش با اتاقهای قرینه وبه صورت چهار ایوانه واقع شده که گنبد بسیار زیبایی از کاشی به رنگ آبی بر روی آن خودنمائی می‌کند. در زیر این گنبد آرامگاه حاج عبدالوهاب نائینی فرزند حاج عبدالقیوم واقع شده که در سال ۱۲۱۲هجری در این محل درگذشته‌است. مزار دیگری متعلق به مرحوم حاج محمد حسن آذربایجانی است که درسال۱۲۵۰ هجری در گذشته و دراین محل به خاک سپرده شده‌است. در مورد چگونگی احداث این بنا نیز برخی از منابع نوشته‌اند در سفری که محمد میرزای قاجار به عنوان فرزند ولیعهد از کرمان به تهران میرفت در این محل میهمان مرحوم حاج محمد حسن شد و وی سلطنت اورا پیش بینی کرد چون گفته‌های او مقرون به حقیقت می‌شود محمد شاه برای سپاس از او دستور میدهد این بقعه را بر مزاراو بسازند. مساحت باغ مصلی ۱۸جریب است و دور تا دور آن به صورت غلام گردش میباشد درضلع غربی مصلی آب انبار بزرگی که در نوع خود بسیار جالب توجه‌است. از دیگر زیبائی‌های این عمارت وجود دو بادگیر است که در تابستانها باعث سردی و گوارائی آب این آب انبار می‌شود. ورودی مصلی وعمارت مصلی بصورت دو طبقه‌است. عمارت مصلی نائین در آبانماه ۱۳۶۵ به شماره ۱۷۱۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
خانه‌های تاریخی نایین
خانه پیرنیا (موزه کویر): خانه پیرنیا یکی از یادگارهای ارزشمند معماری دوران صفویه و نمونه شاخصی از مساکن سنتی نائین است. فضاهای اصیل مساکن سنتی موجود در خانه از قبیل هشتی – دالان – شاه نشین – غلام گردش و... بیانگر سکونت مردمی است که از قدیم اهل فضل و هنر بوده‌اند. این ساختمان در حال حاضر محل موزه مردم شناسی کویر واداره میراث فرهنگی نائین است.
و در مقابل مسجد جامع نائین قرار گرفته. نخست سیدی از اهالی زواره به عنوان نماینده شاهان صفوی در این خانه حضور داشته و به رفع و رجوع امور شهر نائین می‌پرداخته. بعدها این خانه به خاندان پیرنیا رسیده‌است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ایوان شاه‌نشین و کرسی و اطاقک فوقانی چشم‌نواز و خیره‌کننده‌است. در این گچ‌بری‌ها تزیینات متنوع معماری چون رسمی‌بندی، کاربندی، یزدی‌بندی و... است. کنار نقاشی روی دیوار اشعار زیبایی نیز نقش بسته‌است در قسمت ایوان شاه‌نشین تصاویر زیبایی از هفت پیکر نظامی بر دیوارها نقاشی شده‌است. فضای اصیل مساکن سنتی موجود در خانه عبارتند از: ورودی، هشتی، غلام گردش، ایوان شاه‌نشین، اتاق نشیمن پاکرسی، دلان، بخش تابستان‌نشین و زمستان نشین. این خانه در سال ۱۳۷۳ به موزه مردم شناسی کویر نائین تبدیل گشت و اداره میراث فرهنگی نائین در این خانه مستقر است.
خانه تاریخی فاطمی:
این خانه در میان بافت قدیم، در کنار بازار و بنای تاریخی نارین قلعه قرار دارد. این خانه از دوره قاجار و متعلق به خاندان فاطمی است. خانه فاطمی‌ها دارای بخش‌های اندرونی، بیرونی، حیاط خلوت، تالار ارسی و گوشواره با تزیینات گچ‌بری، نقاشی معرق‌کاری و نیز درهای زیبایی مشبک کاری است.
باغ مصلای نائین
مصلای شهر نائین، باغی وسیع و زیبا ست که تا چند سال پیش تفرجگاه مردم نائین بود. دیوارهای آجری آن بلند و کنگره‌ای است. چهار برج به طور قرینه در چهار گوشه آن قرار دارد. درب اصلی باغ در سمت شمال شرقی، رو به امازاده سلطان سید علی باز می‌شود. در محل ورود به حیاط یک هشت ضلعی ورودی آن هشتی، بالا خانه‌ای است هست که محل کتابخانه مرحوم معاضد السلطنه پیرنیا بوده‌است. وسط باغ بقعه‌ای هشت ضلعی هست که دو سه پله از سطح زمین بلندتر است. این ساختمان به صورت چهار ایوانی است و بر فراز آن گنبدی بلند و زیبا هست که با کاشی فیروزهای رنگ پوشیده شده‌است. زیر گنبد میر عبدالوهاب و محمدحسن کوزه کنانی به خاک سپرده شده‌اند. عبدالوهاب عارف شهیر و جد اعلای خاندان پیرنیاست. ساختمان بقعه مربوط به عهد قاجار است.
به فاصله کمی از ورودی، سنگ مرمر نفیسی نصب شده که تاریخ آن مربوط به سال ۹۳۵ه.ق است. این سنگ متعلق به مزار سید علی بن احمد نور بخش (بزرگ سلسله نور بخشیه) معاصر شاه طهماسب صفوی است. در یکی از اضلاع باغ آب انباری ساخته شده که دارای دو راه پله‌است. یکی از این راه پله‌ها در بیرون باغ و افع شده‌است این آب انبار دارای دو باد گیر بلند و زیبا نیز میباشد.
قلعه‌های نایین
نارین قلعه
قلعه آشورگاه
آب‌انبارهای نائین
از دیگر آثار تاریخی نائین آب انبارهای آن هستند. آب انبارهای نائین از لحاظ عناصر و اجزاء ساختمان شباهت تمامی با هم دارند. این آب انبارها به خاطر شرایط اقلیمی و کویری نائین ساخته می‌شدند زیرا آب بیشتر قناتها شور و غیر قابل استفاده بود. هر آب انبار شامل یک منبع یا مخزن آب بود که بربالای آن سقفی گنبدی شکل بنا می‌کردند و دو بادگیر آب را خنک نگاه می‌داشتند. راه پله و محل برداشت آب ازدیگر قسمتهای آب انبارهای نائین است. هر محله در نائین دارای یک آب انبار بوده که هنوز نیز پابر جا هستند و برخی از آنها تا چند سال پیش مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از معروفترین آب انبارهای نائین آب انبار معصوم خانی است که در محله چهل دختران وافع است. در شهر کویری نائین، آب مهم‌ترین عنصر حیات و بقا در دوره‌های مختلف تاریخی محسوب می‌شود و آب انبارها مهم‌ترین منبع نگهداری و تأمین آب در فصول گرم سال در این منطقه‌است. از شهر نائین با بیش از ۵۰ بنای آب انبار می‌توان به شهر آب انبارها یاد نمود که ۸۰ درصد از آنها مورد استفاده‌است و اکثرا به پمپ برقی مجهز هستند. با این وجود از سال ۱۳۷۵ آب شرب لولهکشی از زایندهرود به نائین منتقل می‌شود.
تیپ و شکل آب انبارهای نائین حائز اهمیت بوده و از اجزاء مختلفی همچون مخزن، بادگیر، پاشیر تشکیل شده‌است بادگیر در اطراف مخزن و وسیله خنک کننده جهت آب بوده‌است و پاشیر با معماری سر در جهت برداشت آب ساخته شده‌است در نائین آب انبارها را به تناسب نیاز با اشکال مختلفی می‌توان مشاهده نمود. معمولاً شکل کلی آب انبارها با یک مخزن و دو بادگیر در کنار آن و یک پاشیر روبروی آن دیده می‌شود ولی به تناسب نیاز گاهی با یک پاشیر دو مخزن (آب انبار خان یا دوقلوی نائین و محمدیه) با یک مخزن و دو پاشیر (آب انبار مصلای نائین) و اشکال متنوع دیگر می‌توان مشاهده نمود. قدمت آب انبارهای نائین از صفویه به بعد بوده و در طول دوره‌های تاریخی مهم‌ترین عامل ذخیره آب محسوب می‌گردیده‌است در نائین این عنصر معماری با وجود در دسترس بودن فناوریهای روز، هنوز مورد استفاده‌است. [۱]
حمام‌های تاریخی نایین
حمام قدیمی نوآباد
حمام قدیمی پنجاهه مربوط به دوران صفویه به بعد.
حمام قدیمی کلوان مربوط به دوران صفویه به بعد.
حمام امام رضا(ع) محله کوی سنگ.
امامزاده‌های نایین
امامزاده سلطان سید علی
امامزاده ابومحمد
امامزاده سلطان موصله نائین که ساختمان آن از قرن هشتم یا نهم ه.ق است
امامزاده جنید
امامزاده عبدالله
امامزاده ابراهیم
امامزاده پیرمردان
امامزاده فاطمه نساء
حسینیه‌های نائین
هر محله قدیمی نائین یک حسینیه دارد. اگر چه اکثر مردم از قسمت قدیم شهر به بخش نوساز نائین نقل مکان کرده‌اند وعملا محلات قدیمی خلوت شده‌اند اما هنوز حسینیه‌ها در ایام عزاداری رونق گذشته را دارند. این حسینیه‌ها شامل یک مکان مسقف و سر پوشیده برای فصول سرد ویک فضای باز برای سایر ایام و فصول است. حسینیه‌ها معمولا شبیه به یکدیگر ساخته شده و دارای یک صفه بزرگ (شاه نشین) وصفه‌های کوچکترهستند که دورتا دورحسینیه را فرا گرفته‌اند. بر دیوار حسینیه‌ها اشعار زیبا به خط نستعلیق همراه با نقاشی‌های گل وبوته به چشم می‌خورد. صفه‌ها عموما دو طبقه هستند و طبقات بالا که مردم نائین آنها را «غرفه» می‌گویند به بانوان اختصاص دارد. گنبد حسینیه‌های مسقف بیشتر برمربع منظمی قرار دارد که درقسمت کاسه گنبد ۸ ضلعی و در بال به ۱۶ضلعی تقسیم می‌شود. مصالح حسینیه‌ها نیز عموما آجر هستند. حسینیه‌ها محلات هفت‌گانه نائین تماماً قدمتی در حدود ۷۰الی ۱۰۰ سال دارند تنها حسینه‌ای که گنبد آن نوسازی شده‌است حسینیه سرای نو میباشد. در نائین حسینیه‌ها را میدان نیز می‌گویند حسینیه‌ها در قدیم علاوه بر آن که مرکز تجمع برای عزاداری بودند محلی نیز برای تصمیم گیریهاوتبادل نظر نیز به حساب می‌آمدند. بافت قدیمی نائین به گونه‌ای طراحی شده که حسینیه هر محله به راحتی با سایرعناصر مانند سقاخانه‌ها و بازار و مساجد و حمام‌ها و گورستان عمومی شهر ارتباط برقرارکنند.
مهم‌ترین حسینیه‌های نائین عبارتند از:
حسنیه نوآباد
حسینیه پنجاهه
حسینیه چهل دختران
حسینیه سرای‌نو
حسینیه کلوان
حسینیه باب‌المسجد
حسینیه کوی سنگ (گودالو)
مساجد تاریخی نایین
مسجد جامعه محمدیه
مسجد شیخ مغربی
مسجد خواجه خصر
مسجد جامع نائین
مسجد بابا عبدالله
مسجد جامع قدیمان
مسجد جامع روستای بافران
کشاورزی و دامداری نایین
اقتصاد نائین از دورترین روزگار بر کشاورزی و صنایع دستی متکی بوده‌است. اما از آنجا که نائین شهری گرم و خشک است، با کمبود آب روبروست و همان مقدار آب هم فوق‌العاده شور است، از این‌رو کشاورزان ناچار به مبادرت به کاشت درختانی کرده‌اند که به آب کمتری نیاز داشته باشد. به همین خاطر بیشتر باغ‌های نائین را درختان انار و پسته تشکیل میدهد و دامپروری نیز در حد تأمین احتیاجات روزمره مردم رایج است. همچنین در این منطقه، گوسفند بیشتر از سایر دام‌ها پرورش می‌یابد.
عبا بافی
از صنایع رایج و معتبر نائین عبا بافی است. عبا بافان، محصول خود را از کرک و پشم شتر در رنگهای زرد، مشکی، سرخ و خرمایی می‌بافند. مهم‌ترین مرکز عبابافان نائین در محمدیه قرار دارد. کارگاه‌های این عبابافان و نیز نحوه کار آنها یکی از جاذبه‌های تماشایی این منطقه محسوب می‌شود.
قالی بافی
قالی و قالی‌بافی با نام نائین پیوند خورده و قالی بافی از مشاغل اساسی مردم نائین به شمار می‌رود. در انارک قالی و قالیچه‌هایی با طرح نائین و نقشه‌های افشان و ترنجی و بته‌ای بافته می‌شود. در خور نیز صنایع دستی قدمتی دیرینه دارد. قالی‌های خور و بیابانک دارای طرح نائین و نقش‌های ترنج ولچک – افشان- لیلی و مجنون است که در سراسر کشور شهرت فراوان دارد.
غذاهای بومی، میوه‌ها، شیرینی‌ها و ترشی و تنقلات محلی
در منطقه نائین غذاهای بومی چون آش جو و نیز تولیدات محلی چون نان محلی و... وجود دارد. سوغات نائین نیز در درجه اول صنایع دستی آن از جمله عبا، فرش و... سپس غذاهای بومی است.
صنایع دستی
عبا بافی
از صنایع رایج و معتبر نائین عبا بافی است. پیش از فرش، کیفیت عبای نائین در ایران بسیار مشهور بود. عبا بافان، محصول خود را از کرک و پشم شتر در رنگهای زرد، مشکی، سرخ و خرمایی می‌بافند. مهم‌ترین مرکز عبابافان نائین در محمدیه قرار دارد. کارگاه‌های این عبابافان و نیز نحوه کار آنها یکی از جاذبه‌های تماشایی این منطقه محسوب می‌شود.[۲] در فاصله سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ که استفاده از لباسهای سنتی و محلی تا حدی ممنوع شد عبای نائین نیز از رونق افتاد. اما پس از شهریور سال ۱۳۲۰ این صنعت دوباره رونق گرفت به طوری که عباهای زمستانی که در نائین بافته می‌شدند به چنان شهرتی رسیدند که کشورهای حوزه خلیج فارس وشبه جزیره عربستان و عراق خریدار آنها شدند. در حال حاضر بر اثر عدم استقبال از عبای نائین بار دیگر از رونق این صنعت کاسته شده‌است به طوریکه جزء چند کارگاه که در محمدیه نائین دائر است کسی از این کار استقبال نکرده‌است. در سال۱۳۵۰، میزان صادرات عبای نائین سالیانه ۳۰۰ تا۵۰۰۰ عدد بوده‌است. [نیازمند منبع]
قالی نائین
قالی نائین آوازه جهانی دارد. با اینحال فرشبافی در نائین قدمتی کمتر از ۱۰۰ سال دارد. در حقیقت با افول صنعت عبابافی، صنعتگران و هنرمندان عباباف به بافتن فرش روی آوردند. تاریخچه این صنعت به سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۵ شمسی میرسد. در این سالها برادران سجادی که از سادات محترم نائین بودند در این شهر کلاس قالی بافی دائر کردند و علاقمندان را آموزش دادند. استعداد مردم نائین، و کوشش طراحان اولیه فرش مانند مرحوم رهنما باعث شد تادر همان سالهای نخست فرش نائین با قالی‌های اصفهان، کاشان رقابت کند و حتی از آنها پیشی گیرد. نویسنده کتاب قالی ایران در مورد پیشرفت فرش نائین می‌نویسد: «همچنانکه فرش کرمان پس از کسادی بازار شال رونق گرفت فرش نائین نیز هنگامی با اقبال روبه رو شود که پارچه ظریف عبا رونق خود را از دست داد...» نویسنده کتاب، الیاف پشم نائین را ظریف تر و نرمتر از پشمی میداند که معمولا در سایر نقاط فلات ایران به دست می‌آید و از آنجا که ریسندگان نائین از این ازاین پشم کلافهای نازک و یکنواختی تهیه می‌کنند رنگهای که به کار می‌برند بسیار عالی وبی نظیر است، امروزه فرش نائین با طرح‌ها و رنگهای متنوع کماکان شهرت خود را حفظ کرده‌است. بسیاری ازکارشناسان دلیل شهرت فرش نائین را ثابت بودن رنگ، زیبایی، نقشه و طول قدمت بافت می‌دانند رنگهای که در قالی نائین به کار می‌رود بیشترلاکی، سبز، یشمی، نارنجی، قهوهای، عنابی، خاکی، کرمی، آبی، لاجوردی و فیلی می‌باشند. در حال حاضر قالی در اقتصاد شهر نائین کاملا موثراست و تجارت قالی و سایرامورمربوط به این صنعت از مشاغل اساسی مردم نائین به شمار می‌رود.
کاشی‌سازی
کاشی سازی و کاشی کاری از هنرهای دستی نائین است که سابقه‌ای دیرینه دارد. به طوری که تا حدود ۵۰ سال پیش کاشی‌های تولید نائین به بیشتر شهرهای بزرگ ایران صادر می‌شد.
شال بافی
شال بافی نائین نیز از هنرهای دستی زیبای این خطه بوده‌است که اینک از میان رفته‌است.
کوزه گری و سفالگری
کوزه گری نائین نیز یادگار روزگاران گذشته این شهر است. ظروف سفالی نائین که از نظر ظرافت و استحکام معروف هستند تا جند سال پیش به شهرهای دیگر صادر میشده‌اند متاسفانه امروز به علت عدم استقبال مردم از این صنعت و ورود ظروف مشابه، کارگاه‌های کوزه گری تقریبا به حالت تعطیل درآمده و کوزه گران هنرمند نائین تماما تغییر شغل داده‌اند.
موزه
خانه پیرنیا در اسفند ماه۱۳۷۳ به موزه مردم شناسی کویر نائین تبدیل گشت. در این موزه اشیاء وسایل و لوازم و به طور کلی عناصر فرهنگی مردم کویر اعم از پوشاک، ظروف فلزی و چوبی، صنایع دستی، کارگاه‌های مختلف عبا بافی، گلیم‌بافی، آهنگری سنتی، سفالگری، قالی‌بافی و آداب و رسوم و اعتقادات مردم با اشیاء موجود، ترکیب فرهنگی مردم کویر برای بازدیدکنندگان به نمایش گذاشته می‌شود. در این موزه چاپخانه سنتی بسیار زیبایی نیز از گردشگری پذیرایی کرده و فروشگاه کتاب میراث فرهنگی کتاب در زمینه‌های مختلف فرهنگی عرضه می‌نماید.
مشاهیر نائین
امامی: میرزا حسین آقا (تولد ۱۲۹۵ شمسی - وفات ۱۳۵۱ شمسی)
قائی نائینی: میرزا باقر خان ادیب (تولد ؟ - وفات ۱۳۰۲)
بقائی نائینی: جلال (تولد ۱۲۸۸ شمسی - وفات ۱۳۷۶ شمسی)
بقائی: میرزا محمد خان (غوغا) (تولد ۱۲۶۰ شمسی - وفات ؟)
بلاغی: سید حسن (مجتهد نائینی) (تولد ؟ وفات - ۱۳۱۲ شمسی)
بلاغی: عبد الحجت (تولد ۱۲۸۰ شمسی)
بلاغی: صدرالدین(تولد ۱۲۹۰ قمری - وفات ؟)
پیرزاده: حاج محمد علی (تولد ۱۲۵۱ قمری - وفات ۱۳۲۱ قمری)
ابوالحسن پیرنیا: (معاضد السلطنه) (تولد ؟ - وفات ۱۳۱۸ شمسی)
حسن پیرنیا : مشیرالدوله دوم (تولد ۱۲۶۱ هجری / ۱۲۵۲ شمسی – وفات ۱۳۵۴ هجری / ۱۳۱۴ شمسی)
پیرنیا: دکتر محمد کریم (تولد ۱۳۰۱ شمسی - وفات ۱۳۷۶ شمسی)
پیرنیا: میرزا نصرالله خان مشیرالدوله (تولد ؟ - وفات ۱۳۲۵ قمری)
جامع نائینی: محمد نقی (محیط) (تولد ۱۳۰۰ شمسی - وفات ؟)
جلالی نائینی: دکتر سید محمد رضا (تولد ۱۲۹۷ شمسی)
جلوه: حکیم میرزا ابو الحسن (تولد ۱۲۳۸ هجری قمری - وفات ۱۳۱۴ قمری)
حاج عبدالوهاب نائینی: (جد خاندان پیرنیا) (تولد ۱۱۱۸ قمری)
حاج محمد حسن کوزه کنانی: (جد خاندان پیرزاده) (تولد ۱۱۵۲ قمری - وفات ۱۲۵۰ قمری)
حاج ملا محمد حسن (مرتاض): (تولد ۱۲۷۵ قمری - وفات ۱۳۵۴ قمری)
طبا طبائی نائینی حاج میرزا محمد سعید : (تولد ۱۲۹۳ هجری / ۱۲۵۵ شمسی - وفات ۱۳۷۸ هجری / ۱۳۳۷ قمری)
محمدحسین نائینی: (میرزای نائینی)
رحیمی: مصطفی رحیمی (تولد ۱۳۰۴ شمسی)
سالک: حاج محمد رضا
صفاءالسلطنه نائینی (علیخان): (تولد ۱۲۴۶ هجری قمری - وفات ۱۳۱۸ هجری قمری)
صفاءالسلطنه دوم (عباس خان): (تولد، ۱۲۸۲ قمری قمری - وفات ۱۳۵۸)
طباطبائی نائینی: میرزا رضا خان (تولد ۱۲۹۰ هجری - وفات ۱۳۵۰ هجری / ۱۳۱۰ شمسی)
طرب نائینی
عالم نائینی: (حاج میرزا محمد محیط) (تولد ۱۲۷۸ قمری - وفات ۱۳۳۳ قمری)
عامری نائینی: علی محمد (تولد ۱۲۸۰ شمسی - وفات ۱۳۵۷ شمسی)
دکتر حسین فاطمی
ملا[ [حسن نائینی]]: (آرندی) (وفات ۱۲۷۰ هجری)
ملا محمد حسن (مرتاض): (تولد ۱۲۷۵ هجری - وفات ۱۳۵۴ هجری)
محمد علی مصاحبی: (عبرت نائینی) تولد ۱۲۵۸ هجری - وفات ۱۳۲۱ شمسی)
میرزا ابوالقاسم نائینی: (سلطان الحکماء) (تولد ۱۲۴۵ هجری قمری - وفات ۱۳۲۲ هجری قمری)
میرزا رفیع الدین طباطبائی (میرزا رفعیا)
نوری نائینی: (دکتر محمد سعید) تولد ۱۳۲۱ شمسی
میرزا مهدی خان صدرالاسلام(وفات ۱۳۲۹ شمسی) نواده آخوند ملا کاظما و داماد آیت الله خادم العلوم نائینی
خوشنویسان نائین
نائین را شهر خوشنویسی و خوشنویسان می‌دانند، اکثر تذکره نویسان در معرفی شعراو گویندگان نائینی هنر خوشنویسی آنها را نیز در کنار شعر وادب ذکر کرده‌اند. شهر نائین پیوسته خوشنویسانی صاحب نام داشته است. برخی از آنان عبارتند از:
عبد العظیم نائینی : از خوشنویسان اواخر دوران صفویه‌است وی فرزند محمد رفیع میباشد.
میرزا احمد خوشنویس : متوفا به سال ۱۲۵۰ قمری از خوشنویسان دوران قاجار.
میرزا حسین علی خان وزیر (طبا طبائی): متوفا به سال ۱۲۶۷ هجری از خوشنویسان دوران محمد شاه قاجار.
میرزا محمد علی خان فرزند سید عابد : از خوشنویسان اواخر دوران قاجار است که در سال ۱۳۰۰ هجری همزمان با سلطنت ناصر الدین شاه قاجار وفات یافت.
میرزا مهدی خان فرزند میرزا ابولقاسم خان سلطان الحکماء (که شرحش گذشت): وی متوفا به سال ۱۳۰۰ هجری است وی قبل از پدر فوت کرده‌است.
بانو مریم : (این زن خواهر مشیر الدوله‌است که خط او را استادانه ذکر کرده‌اند در کتاب تذکره خوسنویسان معاصر خط اورا در زمره خوشنویسان برجسته ذکر می‌کند.
میرزا حسن خان نائینی : که در سال ۱۳۰۰ هجری در کذشت
میرزا نصر الله خان مشیر الدوله: متوفا به سال ۱۳۲۰ هجری قمری.
میرزا عبد الحسین فلسفی : متوفا به سال ۱۳۱۴ فرزند سید حکیم.
میرزا محمود خوشنویس : متوفا به سال ۱۳۳۵ هجری قمری
میرزا حسنعلی: متوفا به سال ۱۳۲۸ هجری فرزند میرزا معصوم.
میرزا محمود چاووش فرزند میرزا احمد: متوفا به سال ۱۳۳۵ قمری.
میرزات ابو طالب خان رحیمی فرزند میرزا حسین: متوفا به سال ۱۳۰۰ هجری قمری
میرزا محمد خان بقائی : متخلص به غوغا به سال ۱۳۴۵ هجری قمری.
میرزا محمود خان ثقة السلطنه : متوفا به سال ۱۳۰۸ شمسی.
میرزا طاهر اعلامی فرزند ابوطالب باغچه‌ای: متوفی به سال ۱۳۰۸ هجری شمسی.
ملا محمد رضا : وی از تحسین مکتب دارن نائین است که اکثربزرگان رجال ازشاگردان او بوده‌اند مرحوم معلم نائینی در سال ۱۳۰۰ شمسی وفات یافته‌است.
میرزا حسین منشی باشی : فرزند حاج میرزا محمد صادق خان که در سال ۱۳۰۴ شمسی در گذشته‌است.
میرزا حسن عماد الشریعه امامی : فرزند عبد الحسین متوفا به سال ۱۳۰۸ شمسی.
میرزا عبد الحسین حکیم : فرزند سید ابراهیم حکیم متوفا به سال ۱۳۱۴ شمسی.[۳]
شاعران نائین
امامی نائینی شعرای نائین را ازاوائل دوران قاجار به ترتیب حروف الفبا ذکرمی کند. این شعرا عبارتند از :
میرزاابوالقاسم خان جوهرالشعراء
میرزا باقرخان ادیب
جلال بقائی
میرزاحسین علی تاج الحکماء
میرزاحسین خان وزیرزاده (طایر)
سیدحسن رجا
سید حسن تمر
سید حسن مصطفوی (سرشار)
حسینعلی پیرنیا
میرزاعبدالوهاب خان شجاع السلطان
سید عبدالحجت بلاغی
میرزاعلی خان تلگرافچی
دکترعلی پیرزاده
میرزاعلی خان صفاءالسلطنه(مشتاقی)
ملاعلی فارغ الشعرا
حاج میرزاکوچک
حاج میرزامحمد مجتهد
میرزا سیدمحمدخان بزرگ
میرزاسیدمحمدخان مجتوبی عترت
میرزاسیدمحمدخان نبوی
حاج آقامحمدعلی پیرزاده
میرزامحمدعلی عبرت
میرزامحمدعلی مشعل الشعرا
میرزا محمودامام جمعه
میرزامصطفی وکیلی
میرزامحمدسعیدامامی(متخلص به فردی)
میرزا محمدعلی امامی.
میرزا مهدی خان صدرالاسلام نائینی
,