تذهیب

تاریخچه. سابقه هنر تذهیب به دوره ساسانی می‌رسد. پس از رواج اسلام در ایران، این هنر در اختیار حكومت‌های اسلامی قرار گرفت و در زمره هنرهای اسلامی در آمد؛ گرچه طی دوره‌های مختلف فراز و نشیب‌هایی نیز داشته است .در دوره سلجوقیان، مذهّبان بیشتر به آراستن قرآن، ابزار، ظروف، بِناها، و جز آن می‌پرداختند. در عصر تیموریان، این هنر به اوج خود رسید و هنرمندان و تذهیب‌گران این دوره از سراسر ایران فرا خوانده شدند و در كتابخانه‌های مهم پایتخت به امر تذهیب كتب ارزشمند دینی، علمی، و ادبی پرداختند .در عصر صفویان، نقاشی، تذهیب، و خوشنویسی به‌نحوی بارز در خدمت کتاب آرایی قرار گرفت و آثار پدید آمده در آن زمان، زینت بخش موزه‌های ایران و جهان شد؛ هرچند كه این هنر در اواخر دوره صفوی رو به افول نهاد. در دوره‌های افشاریان، زندیان، و قاجاریان، هنر تذهیب ایران هنرمندانی برجسته به جهان معرفی نكرد؛ با این همه، به حركت كند خود ادامه داد و به همت هنرمندانی سخت‌كوش توانست خود را زنده نگه دارد .

انواع تذهیب. دو نوع برجسته از تذهیب را می‌توان مورد اشاره قرار داد؛ یكی تذهیب شانه‌ای كه بر روی كاغذ ابری صورت می‌گرفته و مبدع آن آقا ابوطالب مدرّس، از دانشمندان عهد قاجار، بوده است (15: 594) و دیگری تذهیب مُعَرّق، نقش‌های اسلیمی، فرنگی، یا نقوش دیگری است كه در حاشیه كتاب طراحی می‌شود و سپس مُذهّب یا صحّاف آن را با شفره (ابزاری آهنین و تیز با سر پهن كه جلدسازان در برش چرم از آن استفاده می‌كردند) بریده و بیرون می‌آورد (7: ج 4، ذیل "تذهیب"). سپس آن را روی كاغذی با رنگ تیره افكنده و آن نقش را از روی این كاغذ جدا كرده بر حاشیه كتاب می‌چسباند. در مرحله بعدی، مُذهّب اطراف آن را مُهره زده با زر می‌نویسد و میان آن‌را، با نقوش مورد نظر، طلااندازی می‌كند. این نوع تذهیب در عهد صفویان، از روزگار شاه طهماسب، متداول بود و عموماً بر حاشیه نسخه‌هایی تعبیه می‌شد كه كاغذ آنها از نوع ختایی و ضخیم بوده و قابلیت پوست كردن را داشته است. پس از دوره صفویه، این نوع تذهیب از میان رفت و امروزه نیز متروك است .

مُذهّبان برجسته. از مُذهّبان مهم قرن دوم قمری می‌توان از استادانی چون یقطینی، ابراهیم صغیر، ابوموسی بن عمّار، ابن سقطی، و ابوعبدالله خزیمی نام برد. از استادان تذهیب كار قرن چهارم نیز می‌توان به ابوبكر محمدبن حسن نقاش اشاره كرد كه متأسفانه اثری از وی در دست نیست. در دوره غزنویان، عثمان ورّاق خوشنویس (كه در تذهیب نیز استاد بود)، ابونصر نقاش، و عبدالملك (نقاش و مهندس سلطان مسعود غزنوی) از برجسته‌ترین تذهیب‌گران به‌حساب می‌آمدند .در سده پنجم قمری، عبدالرحمان محمد دامغانی شهرت بسیار دارد كه آثار برجای مانده از وی نشانگر قدرت قلم او است .در سده‌های ششم و هفتم، استادانی همچون عبدالعزیز مُذهّب، زین‌الدین خطاط، جمال‌الدین نقاش اصفهانی، فخرالدین حسین بن بدیع، شیخ بدرالدین نقاش، احمدبن ابی‌نصر عتیق، و محمدبن مسعود سرآمد دیگران بودند .

مُذهّبان چیره‌دست سده‌های هشتم، نهم، و دهم عبارتند از محمدبن ایبك، حمزه بن محمد علوی، محمدبن محمد علی طوسی، احمد موسی، میرك المذهّب و فرزندش قوام الدین مسعود، عبدالوهاب شیرازی، محمد امین خطاط، عبدالله شیرازی، مولانا محسن مجلّد، حافظ ملامسیح‌الله مُذهّب، علیرضا عباسی (خطاط، نقاش، و مذهّب مشهور)، و خواجه میرك (استاد علم تصویر و تذهیب) .

در سده‌های یازدهم، دوازدهم، و سیزدهم مُذهّبانی شایسته و نخبه پای به عرصه وجود گذاشتند كه بعضی از آنها عبارتند از: صالح مُذهّب، شرف‌الدین علی مُذهّب، علینقی مُذهّب، علی محمد مُذهّب ـ نقاش و تذهیب‌كار شیرین قلمِ دوره قاجار كه غیر از علی‌محمد، تذهیب‌كار عهد فتحعلیشاه است ـ سید جعفر مُذهّب، میرزا اسدالله شیرازی، عبدالوهاب مُذهّب باشی شیرازی (كه از سوی ناصرالدین شاه این لقب را دریافت كرد)، میرزا شكرالله مُذهّب، و غیاث‌الدین محمود مُذهّب باشی از معروف‌ترین و برجسته‌ترین استادان تذهیب معاصر باید از افرادی چون نعمت‌اللهی، علی درودی، استاد یوسفی، استاد حاجی اسلامیان، استاد رامین مراتی ،حسین صفوی، مصورالممالكی، ابوطالب مقیمی، هادی تجویدی، استاد حسین بهزاد، عیسی بهادری، محمدعلی زاویه، محمود فرشچیان، محمدباقر آقامیری، و اردشیر مجرد تاكستانی نام برد كه آثار ارزنده‌ای از خود به‌جای گذاشته‌اند .

مكتب‌های تذهیب. مهم‌ترین مكتب‌های تذهیب عبارتند از: سلجوقی، مغولی، تیموری، صفوی، افشاری، زندی، و قاجاری. از مهم‌ترین مكتب‌های هنری تذهیب ایرانی می‌توان به مكتب شیراز، اصفهان، تبریز، خراسان (هرات)، بخارا، و بغداد اشاره كرد .

برخی نسخه‌های خطی فارسی در كشورهای دیگر كتابت و تزیین شده‌اند كه سبك‌های غیرایرانی و منحصر به خود داشته‌اند كه از جمله آنها می‌توان به سبك‌های هندی، چینی، تركی، تركستانی، عربی، مصری، ونیزی، و مغربی اشاره كرد .

در مكتب‌های مختلف تذهیب، نوع و كاربرد رنگ‌ها و نیز نحوه استقرار نقوش و تنظیم آنها دارای تفاوت‌هایی است. به‌طور مثال، در مكتب بخارا از رنگ‌های زنگار، شنگرف، سرنج، و سیاه استفاده می‌شود و حال آنكه در دیگر مكاتب این رنگ‌ها كاربرد كمتری داشته‌اند .

تذهیب در دوره‌های گوناگون بیانگر روحیات، حالات، و حتی اوضاع اجتماعی است. تذهیب‌های قرن چهارم، ساده و بی‌پیرایه؛ سده‌های پنجم و ششم، متین و منسجم؛ قرن هشتم، نیرومند و پر شكوه؛ و سده‌های نهم و دهم، ظریف و تجملی بوده‌اند .

در بررسی آثار مُذهّب، می‌توان تأثیر فراوان هنر تذهیب ایران را در دیگر سرزمین‌های اسلامی چون هند، عثمانی، و كشورهای عربی مشاهده كرد. مُذهّبانی كه در دوره صفوی به هند مهاجرت كردند بنیانگذار مكتب نقاشی و تذهیب هند شدند. آثار برجای مانده از مكتب مغولی هند مؤیّد این واقعیت است .

در عثمانی، هنرمندان مُذهّب زیادی جلوه نكردند و درخشش كوتاه این هنر به‌واسطه هنرمندان مهاجر ایرانی به عثمانی بود كه واضع مكتب هنری آنجا شدند . در كشورهای عربی نیز، به‌سبب بازگشت مُذهّبان ایرانی از آن كشورها، هنر تذهیب اوجی نیافت .

هنر تذهیب ایران در جهان منحصر به فرد است . در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش تذهیب می‌گویند و گاهی تذهیب ایرانی را با آن مقایسه می‌كنند؛ اما تذهیب اروپایی با تذهیب ایرانی تفاوت اساسی دارد. طرح‌های تذهیب اروپایی از ساقه‌های مو و برگ‌های رنگین تشكیل شده و گاه نیز از اشكال پرندگان، حیوان‌ها، صورت‌های مختلف انسان، و مناظر طبیعی استفاده می‌شود .

اصطلاحات تذهیب. بعضی از معروف‌ترین واژه‌ها و اصطلاحاتِ خاص هنر تذهیب عبارتند از: اُخرا، اسلیمی، افشان، افشانگر، بوته جِقّه، بوم، پیشانی، تاج، تحریر، تُرَنج، تشعیر، ته‌ترنج، جانورسازی، جدول، جدول‌سازی، حاشیه، حلّزر، حلّكار، حلّ نقره، خُتایی، دندان موشی، ذیل، رنگیزه، ریوَند، زركوب، زنْگار، سرترنج، سرلوح، سرنج، سفیدآب، سیلْو، شَرَفه، شَمسه، شَنْگرف (شنجرف)، طلااندازی، كتیبه، كمند، گرفت‌وگیر، گره، لاجورد، لچكی، مجلس‌آرایی، نشان و نیم ترنج.

برگرفته از سایت http://portal.nlai.ir/

تذهیب

مطالب مشابه :

تذهیب 1

تذهیب ، هنری ریشه دار

تذهیب

تذهیب

تذهیب

تذهیب