روز معمار و خدمات و شاهکارهای شیخ بهایی

خدمات و شاهکارهای شیخ بهایی

خدمات شیخ بهایی
شیخ بهایی در عرف مردم ایران به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است ، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند . و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی ، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می گویند شیخ بهایی ساخته است .
در احاطه شیخ بهایی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است ، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادی ها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست .
دیگر از کارهای علمی که به بهایی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر ، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهایی می دانند .
دیگر از کارهای شیخ بهایی ، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند .

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهایی نسبت می دهند ، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهایی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت های مدید همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند ، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند ، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند . همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود .

تقسیم آب زاینده رود
نخستین کار جالب شیخ بهایی تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زاینده رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود ، او با محاسبه‌ی دقیق و به‌دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان ، حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود‌ ، طرح دقیق نهرها و شیب آن ها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل ، به مشکل و اختلاف چندین ساله این منطقه پایان داد . این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیله ای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهایی این گرفتاری برای همیشه خاتمه پیدا کرد . بر اساس این رساله یا آیین‌نامه که امروزه به آن دفترچه مشخصات فنی می‌گویند‌ ، تقسیم بندی و استفاده صحیح از آب زاینده رود قانونمند شد و هنوز بر مبنای همان رونوشت تقسیم مقدار آب باتوجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغ ها و یا برای استفاده عامه مردم مشخص و معلوم شده است . جالب‌ترین محاسبه شیخ بهایی در این است که فصل سیلابی زاینده رود را طی 197 روز اوایل آذر ماه و سپس مدت 168 روز برای جریان عادی و منظم بررسی و محاسبه کرده است . جالب‌تر آنکه ، این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروزه با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است . شیخ بهایی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به 33 سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل 5 شبانه‌روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب‌سنج ها در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در 420 سال قبل رسیده بود .

ساخت مسجد چهار باغ به روی لجنزار
کار مهم دیگر شیخ بهایی بنای مسجد مشهور چهار باغ است که چون در مسیر یکی از کانا‌ل‌های آب زاینده رود قرار داشت و امکان پی‌ریزی ساختمان عظیم و سنگی آن با اشکال مواجه می شد و ساختمان مذکور هم نمی‌توانست روی سطح مرداب و لجن‌های موجود در اطراف آن قرار گیرد و امکان هر گونه خطر برای ساختمان و به ویژه برای دیوارهای جانبی گنبد و مناره‌ها وجود داشت ( این کانال هنوز از وسط مدرسه چهارباغ اصفهان عبور می‌کند) دست به یک ابتکار زد. شیخ برای اجرای صحیح این کار پیشنهاد کرد که نخست ، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت 2 متر در سرتاسر پی ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن ‌را با ساروج و شفته پر کرده و پی‌های ساختمان را روی ساروج و شفته مذکور بنا کنند . این روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب برای پی ساختمان‌های روی مرداب و لجن‌زار است بعدها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و پی و شالوده ساختمان‌های عظیم خود را بدین‌طریق ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می‌کنند‌ . ظمناً چون باید ملات گل ساختمان مسجد به ‌هم در‌آمیخته و با پا و سایر وسایل به‌خوبی مخلوط شود و از آنجا که هر چه ملات بیشتر پا بخورد چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می آید ، از این لحاظ به دستور شیخ بهایی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل ها به‌کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلا وقفه پا بخورد و به ‌هم مخلوط و آمیخته شود . ابتکار شیخ بهایی این بود که دستور داد که هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند ‌. مردم گروه گروه گل ملات‌ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب آن روز تعدادی سکه برای خود می‌جستند و بدین‌طریق گل ملات‌ها کاملاً به‌ هم آمیخته و به قول معمارها عمل می‌آمد ، یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی‌سازی به وسیله ماشین‌های مکانیکی مخلوط‌کن انجام می‌گیرد . ( البته امروز این بنا به مدرسه چهارباغ مشهور است.)

آثار منسوب به شیخ بهایی

1 - طومار شیخ بهایی
کاربرد طومار این بود که سهم حقابه هر روستا و بلوک را مشخص می‌کرد . طومار از زمان‌های قدیم وجود داشته است. در رد طومار منسوب به شیخ بهایی ادله کافی و وافی وجود دارد از جمله :
الف) تمدن‌هایی که در منطقه اصفهان از دیرباز وجود داشته مانند مادها ، هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان ، برای مشکل آب کشاورزان ، مادی‌ها را طرح انداختند که تا امروز مانده است .
ب) ابن رسته در قرن سوم قمری ، به وجود مادی‌ها اشاره کرده و تقسیم آب را به زمان اردشیر بابکان مربوط می‌داند .
ج) در زمان ساسانیان ، دیوانی بوده که مسایل مربوط به آب را نظارت می‌کرده و یکی از وظایف آن ، کندن کانال‌ها و شاخه‌های آن بوده است .
د) از مقدمه طومار شیخ بهایی چنین استنباط می‌شود که قبل از طومار ، مادی‌ها وجود داشته است .
هـ) اصل طومار از میر فضل‌الله شهرستانی است و بعدها به علت مقام علمی شیخ بهایی و تقرب وی در دربار ، شاه عباس طومار را به نام شیخ بهایی ثبت کرده است .
و) سال 923 قمری که تاریخ تحریر تقسیم‌نامه شاه طهماسبی قلمداد شده ، سال سلطنت شاه اسماعیل اول است و شاه طهماسب در سال 930 یعنی هفت سال بعد به سلطنت رسیده است .
ز) جملات و انشای طومار به سبک نوشته‌های قرن سیزدهم است و شباهت چندانی به نوشته‌های زمان شاه طهماسب ندارد .
ک) اسامی مندرج در طومار ، بعضاً به دوره‌های بعد از شاه طهماسب مربوط است .
ل) در سال 923 قمری شیخ بهایی هنوز متولد نشده بود و تاریخ تولد او را 953 قمری نوشته‌اند . شیخ بهایی در سال 966 به ایران آمده و در سال 1006 قمری به اصفهان رفته که حدوداً 83 سال بعد از تاریخ مندرج در طومار است .
م) شیخ بهایی در سال 1031 قمری مرحوم شده ، ولی در طومار برای عمارات و مکان‌هایی سهم آب تعیین شده که پس از مرگ وی ساخته شده‌اند ؛ مانند چهل ستون و هشت بهشت.

2 - انتقال آب رود کارون
اعتمادالسلطنه می‌گوید : سنه 1028 هجری قمری ، در این سال شاه عباس حکم نمود آب رود کارون (کرن) را به جانب اصفهان جاری سازند و به تهیه این کار پرداختند .
در اینجا هم نامی از شیخ بهایی نیست تا اثری را به وی منسوب کنند . همچنین اگر شیخ بهایی از همه چیز سررشته داشته است ، چرا برای طراحی مسیر انتقال ، مهندس از خارج آوردند .

3 - چهل ستون
اوژن اوبن می‌نویسد : بنای چهل ستون ، مطابق نقشه شیخ بهایی ساخته شده و توسط شاه سلطان حسین مرمت شد .
در مورد این بنا می‌توان گفت :
الف) قبل از اوژن اوبن هیچ کسی این بنا را به شیخ بهایی نسبت نداده است .
ب) اوژن اوبن بین سال‌های 1286- 1285 به ایران آمده و در عصر شیخ بهایی نبوده و او را درک نکرده است . می‌توان گفت که وی به گفته‌های مردم و آنچه از دیگران شنیده ، اکتفا کرده است .

4 - نقشه ارگ
اوژن اوبن در این باره می‌نویسد : پادشاهان صفوی در کنار زاینده رود استقرار یافتند . ملایی از تبار عرب موسوم به شیخ بهایی ، نقشه ارگ را کشید که با میدان پهناوری از مسجد شاه و بازار بزرگ جدا می‌شود.
همان طور که اشاره شد ، یکی از نقص‌های اوژن اوبن اعتماد به افسانه‌پردازی بوده است . مثلاً در چگونگی نامیدن اصفهان می‌گوید : « یکی از دیوهای در التزام سلیمان که گاوخونی نامیده می‌شد ، بدون درنگ در زمین فرورفت و آب رودخانه را به دنبال خود کشید ، به طوری که با قطع جریان آب و مسیر زاینده رود ، دریاچه خشک شد . آنگاه دیو در کرمان سر از خاک بیرون آورد و خطاب به آصف (وزیر سلیمان) که حیران و مبهوت او را نگاه می‌کرد ، گفت : « آصف‌هان ، یعنی آصف دیدی » ؟ و از این عبارت ، اسم اصفهان به‌وجود آمد . »

5 - بقعه بابا رکن الدین
اسدالله بقایی می‌نویسد : بنای این بقعه را غالباً به شاه عباس اول با مهندسی شیخ بهایی نسبت می‌دهند .
این نظر را در سه وجه می‌توان نقد کرد :
الف) اصل بقعه و بنای آن مربوط به قرن هشتم و نهم است .
ب) هیچ منبع معتبری آن را ذکر نکرده است .
ج) انتساب دادن بقعه به شیخ بهایی آدرس‌دهی ندارد و شکل ، ساختمان ، طرح و نقشه آن مانند دیگر بناهای دوره صفوی نیست .

6 - منارجنبان
شواهدی چند بر درست نبودن این نظر شیخ بهایی که مهندس و طراح منارجنبان بوده ، وجود دارد :
الف) تاریخ سنگ آرامگا ه، 716هجری است . ب) سبک این آرامگاه ، سبک بناهای قرن هشتم هجری « سبک مغولی » است .
ج) اگر بر فرض محال طرح این بنا را به شیخ بهایی نسبت بدهیم ، این بنا اصلاً در آن زمان اهمیت چندانی نداشته است ؛ زیرا قبل از این بنا ، در کشورهای دیگر ، عماراتی ساخته و طرح انداخته‌اند که همین ویژگی منارجنبان را داشته است .

راز روشن شدن حمام شیخ بهایی

گرمابه‌های تاریخی اصفهان همچون حمام علی قلی آقا و حمام شیخ ‌بهایی با معماری زیبای درونی و فضاهای مختلفی مانند استخری برای ‌آب‌تنی ، مکانی با سنگ‌ مرمر خاص برای ماساژ دادن کمر ، مکان‌هایی برای استراحت ، صرف غذا و نوشیدن گلاب اصفهانی بخشی از تمدن عظیم و دقت بالای ایرانیان در ساخت هرگونه بنایی را نشان می‌دهد .

در این میان معماری عجیب برخی حمام‌های اصفهان مانند حمام شیخ ‌بهایی سال‌ها همچون معمایی تو در تو ذهن کنجکاو جهانیان را به خود مشغول کرده بود چرا که این حمام دو راز شگفت با خود داشت ؛ یکی این که آب این حمام تنها با یک شمع گرم می‌شده و دیگر این که این شمع همواره روشن بوده است .
بنا بر نقلی مشهور زمانی که تعدادی محقق انگلیسی می‌خواستند راز گرم شدن این حمام به کمک شمع را بفهمند با دستکاری در معماری بنا باعث شدند که شمع حمام نیز با مشکل مواجه شود و از آن زمان دیگر این شمع‌ روشن نشده‌ است .

راز حمام شیخ‌ بهایی چه بود؟
ساختمان حمام شیخ بهایی مربوط به دوره صفوی - قاجار است و در تاریخ 29 تیر 1377 با شماره ی ثبت 2063 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
این حمام با استفاده از یک سیستم پیچیده مهندسی به مدت طولانی تنها با یک شمع روشن می‌شده است .
درباره ی چگونگی گرم شدن این حمام به کمک شمع شایعات فراوانی وجود دارد ، اما تنها نظریه قابل قبول درباره این حمام این است که یک سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که با روش مکش طبیعی ، گازهایی مانند متان و اکسیدهای گوگردی را به مشعل خزینه حمام هدایت می‌کرده و این گازها به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه می‌سوخته است .
این احتمال وجود دارد که این گازها به طور مستقیم از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع آوری می‌شده است .
در جریان مرمت خانه شیخ بهایی که در نزدیکی گرمابه قرار دارد در کف زمین تنپوشه‌های سفالی و چاه‌های مرتبطی پیدا شده که احتمال دارد مربوط به طراحی حمام باشد .

همچنین با مطالعات باستان‌شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌شده است .
در واقع شیخ بهایی طبق محاسباتی دقیقی خزینه حمام را به گونه‌ای طراحی کرده بود که فاضلاب این مکان تبدیل به گاز متان شود .
همچنین بخشی از لجن‌های ته نشین شده در این مکان برای تولید بیوگاز مورد استفاده قرار می‌گرفت ، بدین شکل که شیخ بهایی با محاسباتی حجم لجن مورد نیاز برای تولید بیوگاز را مشخص کرده بود و گاز تولید شده به وسیله شعله‌هایی مخزن آب حمام را گرم می‌کرد .
بنابراین آب این حمام با سیستم « دم و گاز » یعنی به کمک گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکیدن روغن عصارخانه شیخ بهایی ( عصارخانه محلی برای تهیه روغن از دانه‌های روغن بوده است ) در مجاورت حمام روشن می‌شده است .
چگونه یک شمع می‌تواند یک مخزن آب را گرم کند ؟
در سال‌های اخیر یک مخترع مشهدی پس از 300 سال با شبیه سازی حمام شیخ بهایی به راز این موضوع پی برد .
علی‌اصغر برهمند ، رییس انجمن مخترعان خراسان رضوی و طراح شبیه سازی حمام شیخ بهایی مدعی شد که منبع آب این گرمابه از طلا بوده و با توجه به این که طلا رساناترین فلز انتقال گرما است ، با حرارت کم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم می‌شده است .
در طرح شبیه سازی شده به علت دسترسی نداشتن به طلا از مس استفاده شده که در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جویی 30 درصدی در مصرف سوخت می‌شود .
این اثر پژوهشی که به تایید انجمن مخترعان خراسان رضوی رسیده موفق به کسب دو نشان طلای سوئیس در سال 2006 و مدال طلای مسکو 2007 شده است .

گرمابه ی شیخ بهایی به احتمال نزدیک به یقین از روی ایده شمع خودکار احمد بن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است . طرز کار این شمع خودکار و تهیه آب گرم حوضچه سربینه حمام مذکور با مراجعه به شکل و دست خط و ترسیم احمدبن موسی بن شاکر خراسانی به‌خوبی مشهود است ، نسخه اصلی کتاب او که فقط در موزه‌ها و کتابخانه‌های واتیکان ، برلین ، لندن ‌و ترکیه موجود است ، مکانیسم و عمل کار آن بدین طریق است :

طرز کار آبگرمکن "شیخ بهایی "
چون نقشه اصلی و خط نویسنده کتاب موسی بن شاکر خراسانی در دسترس است و از این لحاظ سعی شده که اصالت نقشه اصلی سازنده حفظ شود و شکل به طریقه برشی مقطع و یا پرسپکتیو و یا ایزومتریک ترسیم نشده است ( یعنی نقشه همانطور ترسیم شده و مثل نقشه‌های امروزی که به آن نقشه‌کشی صنعتی می‌گویند رسم نشده است . )
* کره فلزی “1 ” که بالای آن سرپیچ است به لوله فلزی توخالی “2 ” که یک سر آن فتیله و انتهای دیگر آن دنده دار است لحیم شده است . چون کره “1” تو خالی است روی مایع شناور است و اگر سطح مایع سوخت پایین آید توپ مذکور پایین آمده و لوله منحنی در مسیر حرکت می کند و فتیله شعله‌ور می شود .
* فلوتر یا گوی توپر “5” دریچه “6” را که سر ورود لوله سوخت است به بالا می‌برد و مایع سوخت وارد ظرف یا منبع می‌شود . در نتیجه ، مخزن پر شده و دوباره گوی “1 ” به بالا می‌رود و با این عمل ، دنده‌ی ” 4” به طرف عکس حرکت کرده و این‌بار گوی “5 ” دریچه را می‌بندد . در صورتی‌که دریچه بسته شود مازاد مایع از لوله عصایی “7” که ارفلو است به خارج ریخته می شود بدون اینکه آسیبی به سیستم وارد کند .
* شناور ” 8 ” برای تولید فشار کافی روی مایع است که از طرفی با اهرام هایی به پشت گوی “5” وصل است که با کم و زیاد شدن مایع سوخت به باز و بسته شدن دریچه ورودی مایع کمک می کند .
*تامین مایع سوخت ، در زمان شیخ بهایی به وسیله یک لوله زیر زمینی به عصار خانه جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن های کرچک و کنجد و روغن های سوختی دیگر که در محل مذکور روغن کشی می شده تأمین می شد . روی شمع مذکور ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با 3 و یا 4 سطل گنجایش داشته و مرتباً در شبانه روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شست و شو فراغت یافته و سربینه حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند . دستگاه مذکور را حدود اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون آوردند و به خارج از ایران منتقل کردند . این اطلاعات از نسخه منحصر به فرد کتاب “الحبل” که فقط به تعداد سه نسخه است در لندن ، برلین و ترکیه است استخراج شده است . (اگر دقت کرده باشید تقریباً کار این دستگاه شبیه آبگرمکن های گازی دیواری است که آب را سریع گرم می‌کند . )

محاسبات کامپیوتری
یکی دیگر از کارهای برجسته این استاد بزرگ در عملیات حساب و ریاضی ، نکته جالبی است که در کتاب "خلاصه الحساب " او آمده است . بحث درباره اعداد مزدوج (اعداد زوج) و یا باینری 2 – 4 – 8 – 16 – 32 – 64 – 128 – 256 – 512 – 1024 است . که عدد 2 جذر ، و 4 را مال ، و 8 را کعب که در نتیجه مال المال = 8 و مال الکعب = 32 کعب الکعب = 64 مال المال الکعب = 128 مال الکعب الکعب = 256 کعب الکعب الکعب = 512 مال المال کعب الکعب = 1024 انتخاب می کند و سپس روی عدد 1024 متوقف شده و آن ‌را به نام "ام " یعنی مادر به کار برده که امروز در یک کامپیوتر هم به همین ترتیب حساب می شود ، با این تفاوت که به جای کلمه " ام " آن را یک " بایت" یا "بیت " می‌گویند که اغلب کامپیوترها تا 8 بیت مجهز هستند (البته به تاریخ نگارش این مطلب توجه شود . 1361 ش) یعنی تا 8 بار عدد 1024 را محاسبه می‌کنند . معمولاً حافظه یک کامپیوتر با بکار بردن " K " حساب می‌شود که چند کیلوبیت و یا همان عدد " ام " شیخ بهایی است که مال المال کعب الکعب و برابر با 1024 است که جهان ریاضی از آن به ‌خوبی استفاده کرده و ما از آن به‌کلی بی‌اطلاع بودیم .

منبع:http://www.tebyan.net

روز معمار و خدمات و شاهکارهای شیخ بهایی

خدمات و شاهکارهای شیخ بهایی

آثار منسوب به شیخ بهایی

راز روشن شدن حمام شیخ بهایی

مطالب مشابه :

معرفی کتاب: تجزیه و تحلیل ده اثر از پنجاه سال معماری معاصر ایران

معرفی کتاب

بررسی معماری برج میلاد تهران

دانلود کتاب (به سوی معماری جدید) Towards a New Architect

دانلود كتاب معماري

پلان معماری موزه ۳

منابع مطالعاتی درس معماری 5 (طراحی مجموعه مسکونی)

پایان نامه معماری

روز معمار و خدمات و شاهکارهای شیخ بهایی

شاهکارهای مهندسی جهان : چرخ فالکرک