نقشه شهر لاهیجان

جغرافیای تاریخی لاهیجان<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

شهر لاهیجان که بنا به روایات به دست «لاهیج بن سام بن نوح» بنا شده است مهمترین و قدیمیترین بخش گیلان به حساب میآمده است. موقعیت این شهر در میان منطقه گیلان از یک سو و وضعیت اقلیمی آن از سوی دیگر باعث شده است که در طول تاریخ مورد توجه قرار گیرد به طوری که تا روزگار صفویان تنها نقطهای از گیلان بوده است که به آن نام شهر میتوان اطلاق کرد. چرا که مابقی مراکز عموماً به چند ساختمان مقر قدرت سیاسی و تعدادی دکان خرده فروشی و پیشهوری خلاصه میشدند. و اما لاهیجان با داشتن محلات و بناهای قدیمی غباری از تاریخ پر فراز و نشیب شهری خود بر چهره دارد. شاید فتح شهر توسط اولجایتو در سال 705 هـ.ق اولین رویداد تاریخی قرن هشتم لاهیجان در آن سال باشد و پس از آن حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم در نزهه القلوب به توصیف این شهر میپردازد: لاهیجان از اقلیم چهارم است، طولش از جزایر فه ک و عرض آن از خط استوا لح شهری بزرگ است و دارالملک جیلانات، آبش از جبال بر میخیزد و حاصلش برنج و ابریشم و اندک غله میباشد و نارنج و ترنج و میوههای گرمسیری فراوان است.»

مرکز حکومت سادات کیائی که تا زمان امیرتیمور (806 هـ ق) بر ناحیه بیه پیش گیلان حکومت میکردند لاهیجان بود و سیدرضای کیا با قبول مالیات گیلان فرمانروای (همزمان با دوره تیموریان) آنجا شد و تا زمان صفویان لاهیجان مقر حکومت سلسله کیائی بر گیلان بود. در این مدت شهر شاهد سوانح و وقایعی بود که از آن جمله زمین لرزه، آتش سوزیها و غارتهای همسایگان مهاجم خود است.

زمین لرزه سال 890 هـ ق اولین زمین لرزه ثبت شده شهر است و با هجوم لشگریان امیر حسام الدین فومنی در سال 908 هـ ق به لاهیجان، شهر غارت میشود که این غارت بار دیگر در سالهای 910 هـ ق و 914 هـ ق ادامه پیدا میکند که در آخرین غارت قلعه شهر نیز تخریب میشود. بازسازی قلعه پس از این خرابی دو سال طول میکشد که در زمان سلطان احمد خان صورت میگیرد. در ابتدای سلطنت صفوی آتش سوزی بزرگی در شهر روی داد و پانصد دکان قلاب دوزی ابریشم را تبدیل به خاکستر کرد.

موقعیت این قلعه در محلهای است که امروزه به محله اردوبازار معروف است و وجه تسمیه آن در ارتباط با قلعه و به زمان شاه عباس صفوی باز می گردد.. او پس از غلبه بر دولت احمدخان در سال 1000 هـ ق در کنار قلعه شهر اردو زد و دستورداد باغ مجاور آن به زمین چوگان و قپق اندازی تبدیل شود. که از آن پس محله قلعه که نزدیک به سبزه میدان است به محله «اردوبازار» مشهور شد و این قلعه برای مدتها جایگاه حکمرانان (صفوی) بود که مرکز حکومتی آنها در لاهیجان قرار داشت. بخشی از این توجه صفویان به لاهیجان شاید به موقعیت این شهر نسبت به راه قدیم شاه عباسی برمیگردد که از لاهیجان به تیمجان رانکوه میرسید. همچنان که بعد از سال 1000 هـ.ق شاه عباس صفوی سه بار به لاهیجان رفته و در این مدت قلعه شهر جایگاه خوبی داشته است و اما با آتش سوزیهای آغاز حکومت صفوی و سال 1058 و زمین لرزه سال 1088 هـ ق احتمالاً لطماتی دیده است.

با اشغال گیلان در سالهای 1139-1138 هـ ق توسط روسها، شهر لاهیجان بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و این بار روس ها، چون خیال ماندن در گیلان را داشتند دو قلعه مستحکم در لاهیجان ساختند و دور شهر را خندقی کندند. در این زمان روس ها برای دو ناحیه بیه پیش و بیه پس گیلان یک حاکم تعیین کردند که حاکم جدید «رشت» را برای مرکز حکومت خود برگزید و از این پس لاهیجان نیز مرکزیت اصلی خود را از دست داد و دهکده های بیه پیش و بیه پس رو به خرابی نهاد با خروج روس ها از گیلان طی قرارداد منعقد شده بین آنها و نادر شاه، گیلان بار دیگر به دست ایرانی ها افتاد. ساخت استحکامات در دیگر شهرهای گیلان در طی حکومت روس ها باعث شده بود که لاهیجان به مرور جایگاه قبلی خود را از دست بدهد و شیوع طاعون سال 1247 هـ ق غارت شهر در سال 1249 هـ ق توسط کردان عمارلو، شیوع بیماری وبا در سال 1261 و آتش سوزی سال 1297 هـ ق لاهیجان را خرابتر از پیش کرد و قلعه شهر نیز در این مدت با بی توجهی رو به خرابی نهاد به طوری که به جز تپه ای کوچک چیزی از آن باقی نماند و نقشه ای که امروز در اختیار ما قرار دارد و در این مقاله ارائه میشود شاید تنها سند نقشه از قلعه ای است که آخرین روزهای خود را در زمان قاجاری طی میکند و مطالعه یادداشتهای تهیه کننده نقشه مؤید این نکته است که قلعه وضعیت مناسبی نداشته و رو به ویرانی است علاوه براصل نقشه، دیوار قلعه و قلعه، یادداشت های یاد شده حاوی اطلاعات مفیدی است که با مطالعة آن به طور کلی می توان آنها را به نه دسته زیر تقسیم کرد.

1ـ توضیح نقشه

2ـ اطلاعات کلی از قلعه و نحوه استفاده از آن

3ـ توضیحاتی که وضعیت قدیمی قلعه

4ـ اشاره به مرمت های قبلی و بعضی توصیه ها برای مرمت های آتی

5ـ معرفی کاربری بعضی فضاها و اثاث داخل آنها

6ـ مصالح مورد استفاده نحوه تهیه آنها، مقدار و قیمت آنها

7ـ سکنه و رتبه های آنها

8ـ این سند جزو مدارک موجود در مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران میباشد و تحت شماره 1/110680 ق نگهداری می شود.

9ـ کاغذ نقشه ضخیم و نخودی رنگ است و با مرکب سیاه و خاکستری و مداد سیاه طراحی و رنگ آمیزی شده در یک قطعه ترسیم شده به طول 75 و عرض 53 می باشد.

این قلعه در زمان نقشه برداری دارای شش برج کاملاً سالم و دو برج نیمه مخروبه بوده است که برجهای کنار ورودی قلعه و قرینه آنها به صورت مدور و چهار برج در گوشهها به صورت هفت ضلعی بوده است. طبق متن نقشه فاصله دو برج «ج» و «ش» (در گوشه های شمال غربی و جنوب غربی) هشتاد ذرع است که براساس مقیاس نقشه این فاصله از مرکز دو برج با هم بیش از هشتاد ذرع است و این هشتاد ذرع فاصله دیوار به دیوار برجهاست که مساوی با عرض اعیانی دیوار قلعه است و طول دیوار به محاذات محور قرینه شرقی غربی آن حدود 140 ذرع است. بخشی از این حصار بازسازی شده است که سالمترین بخش آن ظاهراً جبهه جنوبی بوده که با آجر، آهک و ریگ بازسازی شده است و این به آن علت است که چسبندگی خاک محل کم بوده و با جذب آب بارندگی از بین میرود بنابراین استفاده از این مصالح جدید بهتر جوابگو بوده و بارها توسط قرچه داغی در متن نقشه توصیه شده است و آنطور که آمده گچ نیز نتوانسته در برابر این بارندگی ها دوام بیاورد و خیلی زود فرسوده شده است.

دروازه شرقی، دیوار شمالی، شرقی و جنوبی سالمترین بخشهای قلعه بوده اند و اکثر بخشهای قلعه به صورت نیمه ویران بوده است و بخشهایی که با خط ترسیم شده اند کاملاً ویران بوده اند. سقفها آسیب پذیرترین قسمتها در برابر بارندگی بوده اند اکثراً ریخته شده اند و در زمان تهیه نقشه بیشتر به عنوان طویله استفاده میشده اند مابقی فضاهای قلعه شامل قوردخانه، محل اسکان و انبار آذوقه بوده است. قورخانه فعلی یکی از چهار طویله بزرگ قلعه بوده است که پس از مخروبه شدن یکی از آنها در سال قبل از تهیه نقشه برای تبدیل به قورخانه آماده میشود که ظاهراً آن فضایی است که در داخل آن یادداشتی در مورد قورخانه آمده است با این وضعیت قلعه گنجایش سیصد سرباز و لوازم آنها را داشته است و برای 63 نفر مابقی شامل یاور، سلطان، نایب توپچی، قورخانچی و صاحب منصب میبایست جای مناسبتری در قلعه آماده میشد که محل اسکان، انبار آذوقه و طویله برای چارپایان آنها داشته باشد.

اطلاعات جامع تر را می توان از روی اصل نقشه و محتوای آن به دست آورد که در زیر بازنویسی شده اند.

ذکر این نکته لازم است که نقشه جهت شمال نداشته و براساس متن نقشه جهت شمال برای آن مشخص شده است.

نقشه قلعه لاهیجان و حالت حالیه آن رقم محمدرضا قراجه داغی مقیاس بیست ذرع است.

«از این برج که در جنوب غربی قلعه واقع است تا برج قرینه او که در شمال غربی است الی کف ده بمرور و در کمال استحکام با آجر و آهک و ریگ ساخته شده طرف پشت قلعه از «ج» تا «ش» که سه برج و هشتاد ذرع دیوار است با جانپناه و کنگره باقی مانده و حجرات و اعیان داخله قلعه هم خراب و هم کم یورد است به همه جهه گنجایش سیصد سرباز و سایر لوازم او را دارد که یک نفر یاور چهار نفر سلطان و هشت نفر نایب و پنجاه نفر توپچی و قورخانچی و صاحب منصب اینها باید مناسب حال خودشان محل سکنه و انبار آذوقه و طویلههای عدیده داشته به آسایش زنده گانی کافی نمایند. تابستان شدت گرما و زیادی زحمت ایل و عشایر نداریم دزد و بی نظم که از اطراف و خارج جهه علف و گذران به اطراف قلعه می آیند و زمستان هم شدت سرما و بیچیزی اطراف قلعه میآیند و زمستان هم شدت سرما و بیچیزی اطراف قلعه که ایل و عشایر رفته نه سوخت یافت میشود و نه سایر تدارک در زمستان مستحفظ آنجا هر قدر باشد یک ثلث میماند دو ثلث یگر به هر وسیله که هست تفره زده به خانههای خود میروند در سابق چهار طویله بزرگ و چهار انبار ساخته بودند طویله ها بالمره معدوم شده اثری نمانده بود و از انبارها هم که خراب شده بود در سنه ماضیه یکی را بجهه قورخانه طوری تعمیر و محفوظ نمود ولی اعتبار ندارد همینکه زیاد بارندهگی می شود آب را بیرون نداده خراب میشوند خاک آنجا به نحوی است که هر طور بسازند همینکه خشک میشود یک باران که میرسد جذب کرده مثل خاک میشود و حتی با آجر کار میکنند بعد از یک باران مثل خاک شده چسبندگی ندارد بجهه این قسم در داخل قلعه هم هر چه بخواهند ساخته شود اصلح آنست که مانند دیوار تازه قلعه با آجر و آهک و ریگ بسازند که معتبر و دائمی باشد.

پیش روی این دیوارها یک لای آجر و یک لای نیمه آجر است باقی خشت خام از آجر هم بعضی خام پخته اند در دیوار و زیر خاک خراب شده هرگاه طرح قدیم را تغییر داده طرح جدید را بسازند قریب یکصد و پنجاه هزار آجر و نیمه و چارکه بعمل میآید که بمیان مصالح جدید بکار برند.

این بنا را فی الجمله استحکام داده قورخانه را که در حجرات سرباری بوده و ضایع شده بودند مواقعی صورت بازدید که بحضور مبارک نوشته شده حمل و نقل کرده زیر صندوقها را چوبهای بزرگ که از اطاقهای خراب در آورده بودند گذاشته انشاء الله امید است که دو سه سال عیب ننماید.

این دیوارها که با مداد نموده شده اول بنا این طور ساختهاند حال خراب و تل خاک هستند در هرجای قلعه کم رنگ دیوار برقرار و ایستاده است بیرنگ و خط مداد ریخته و خراب شده است.

این دیوارها که رنگ کم مالیده اند بعضی شکست خورده و کج شده سقفشان بود.

امسال فی الجملهاند و تعمیر کرده علی الحساب بعضی مسکون و بعضی غیرمسکون و طویله است.

این دیوار خراب شده بود و ساخته شد ولی سقفش را ساخته بی حاصل دید با خاک و آجر بسازند گچ در حوالی آنجا یافت نمیشود از خارج که ببرند خرواری پنج و شش تومان بعمل آمده او هم دوام نمیکند چنانکه سابق آورده ساخته نیز رطوبت هوایی او را هم خراب میکند آهک در هوای آنجا بمرور محکم میشود و انشاء الله هیچ عیب نخواهد نمود خلاصه بندکشی را به آهک و ریگ بکنند.

*این پژوهش با لطف دکتر مشفقی در نشریه منتشر شده است.

نقشه شهر لاهیجان

مطالب مشابه :

محصولات جدید آرایشی و بهداشتی

اصطلاحات عامیانه

ساختمان های عجیب10

نقشه شهر لاهیجان

ژست

عکس های تلخ از عروس های کوچک

سلام