محلات قدیم شهر مشهد

محلات قدیم شهر مشهد

محله چهارباغ: این محله از غرب به خيابان آزادي و ضلع شرقي مجموعه تجاري بازار مرکزي آستان قدس و کوچه تلفنخانه و از شمال به بالاخيابان، کوچه چهارباغ و کاروانسراي ملک محدود مي‌شود. قسمت شرقي آن تا کوچه ملک و بازار سنگتراش‌ها (این بازار در سال 1374هـ.ش تخريب شده است)، امتداد دارد. همچنين قسمت جنوبي محله تا بازار بزرگ و مسجد ازبک‌ها (72 تن) کوچه ارگ، و کوچه شوکت‌‌الدوله و کوچه پنجه (خيابان خسروي نو) امتداد دارد. اين محله تا اوايل سال‌هاي 1320 از محلات درجه يک مشهد بوده و سپس منازل اشرافي به قسمت ارگ مشهد، کوچه عدليه، چهارطبقه، خيابان جنّت و جم انتقال يافته است. علت شهرت محله به اين نام، به واسطه چهار رديف درختکاري بالاخيابان به سبک چهارباغ اصفهان نبوده بلکه در اين محدوده اشرافي‌نشين شهر، منازل بسيار بزرگ با اندروني و اطاق‌هاي بزرگ که تِنِبي tenebi گفته مي‌شد و براي عروسي و مجالس عمومي، احکام و روضه‌خواني در ايام سوگواري به کار مي‌رفت، قرار داشته است. اين منازل اعياني داراي درختان فراوان مثمره و غيرمثمره با حوض و حوضخانه، درشکه‌خانه و اصطبل بود. در واقع باغ مسکوني بود. يکي از باغ‌هاي بسيار بزرگ محله چهارباغ، باغ آستان قدس (باغ توليه) بود که محل استقرار حاکم شهر بود. این باغ بعدها با احداث خيابان آزادي (شاهرضا) به دو بخش تقسيم شد و در دو سمت خيابان قرار گرفت. در بخش غربي آن، ساختمان اداري و دفتر مخصوص نيابت توليت ساخته شد که به نام دارالتوليه معروف گرديد. بخش شرقي باغ هم نيز به صورت انبار کارپردازي شرکت فلاحتي که وابسته به آستان قدس بود، درآمد و اطاق‌هاي متعددي در آن ساخته شد. از ديگر باغ‌هاي معروف اين محله، منزل مسکوني چندين هزار متري نصيربگ اُف يا نصيرزاده بوده که متصل به باغ آستانه بود و حتّي چند سالي محل کنسولگري انگلستان بود. امّا بعدها در سال 1350هـ.ش توسط نماينده آيت‌ا... خويي از ورثه آن خريداري و به صورت مدرسه علميه و مسجد درآمد. همچنين باغ حاج آقاخان هراتي که بعدها توسط فرزندان آن مرحوم به صورت بيمارستان شاهين‌فر درآمد. بنابراين وجه تسميه محله به خاطر وجود اين باغ‌ها بوده است. با احداث خيابان آزادي، محله چهارباغ و محله سراب که قبلاً متصل به هم بود، از يکديگر جدا گردید. کوچه تلفنخانه و کوچه سراب قبلاً به صورت گذر و راه ارتباطي بين محله چهارباغ و محله سراب بوده است. به گفته صنيع‌الدوله، اين محله بين محله سراب و بست مبارک واقع بوده است. اين محله يکي از محلات اشرافي قديم مشهد به حساب مي‌آمده که مي‌توان از برخي نام‌هاي کوچه‌ها به اين نتيجه رسيد. کوچه‌هايي مانند شوکت‌الدوله و حاج محمود هراتي.

محله عيدگاه: در جنوب شرقي حرم مطهر قرار دارد. از شمال به خيابان نواب صفوي، از جنوب به خيابان فردوسي، از شرق به بلوار و فلکه 17شهريور و از غرب به قسمتي از فلکه حضرت و خيابان امام رضا«ع» منتهي مي‌شود. در گذشته تنها کوچه عيدگاه (راسته عيدگاه)، کوچه زنجير و کوچه سيروس بوده و محله جديدي‌ها بعدها در اين منطقه به وجود آمده است. ديگر کوچه‌هاي مهم اين محله، کوچه باغ حسن‌خان و کوچه شمس هستند. اين محله هم مانند محله نوقان با همان خصوصيات محلات قديمي، خانه‌هاي قديمي و همان مصالح ساختماني چوب، خشت خام و کاهگل است. نوسازي يا تعمير خانه‌ها در اين محله به ندرت صورت گرفته است. در مطلع‌الشمس ذکر شده که محله عيدگاه در جنوب شهر مشهد و از کنار باروي شهر تا بست مقدّس امتداد دارد و منطقه‌اي از آن را سجده‌گاه و قطعه ديگر را گود حسام‌الدين و منطقه‌اي را کوچه کربلا و قطعه‌اي را سرتپه خاک مي‌نامند. اين محله به واسطه احداث خيابان شيخ طوسي که از ميدان دقيقي (فلکه آب) تا ميدان کوروش (17شهريور) کشيده شد و همچنين احداث پارک کوروش (17شهريور) از هم منقطع شده و بعدها هم حتّي خيابان شيخ طوسي را به بازار رضا تبديل کردند و خيابان از ميان رفته است. طبق سرشماري نفوس که در سال 1275خورشدي توسط زين‌العابدين ميرزا به عمل آمده، تعداد خانوارهاي اين محله 1379خانوار ذکر شده است. در خصوص وجه تسميه محله عيدگاه اقوال مختلفي وجود دارد، از جمله اينکه «عيدگاه» محل برگزاري اعياد و مراسم سنّتي و ديني مرسوم بين مردم شهر مشهد بوده است امّا به دليل وجود بارگاه حضرت رضا«ع» چندان معقول به نظر نمي‌رسد که مراسمي در اين محل برگزار گردد. با اين حال بيانگر وجود يک حادثه مهم در اين محله است که به عيدگاه مشهور شده است. عده‌اي معتقدند به دليل حملات متعدد مغولان، تيموريان و ازبکان به خراسان به ويژه شهر مشهد و وارد شدن خسارات فراوان به شهر، گويا در يکي از اين محلات، به دليل خودداري از قتل عام مردم محله، مردم آن جشن گرفته لذا اين محله به «محله عيدگاه» مشهور گرديده است. راسته عيدگاه، بازارچه عباسقلي‌خان و سراي تجاري عزيزا... اُف (کاروانسرا) در اين محله قرار دارند. وجود بازار رضا«ع» در اين محله و حاشيه تجاري جنوبي خيابان نواب صفوي (پايين خيابان) و حاشيه تجاري شرقي خيابان امام رضا«ع» بر اهميت اين محله بيش از پيش افزوده است.

محله نوقان: نوقان در واقع يکي از آبادي‌هاي معتبر و معروف حومه شهر طوس پيش از پيدايش مشهد بوده است. هسته اوّليه شهر مشهد از ترکيب نوقان و دهکده سناباد شکل گرفته و به تدريج با رشد شهر مشهد، نوقان به صورت يک محله باقي مانده است. قطعه ديگر اين محله را پاي گنبد خشتي و قطعه‌اي را سر پل سنگي و قطعه‌اي را سر قبرمير گويند و محله غيرشمارها و محله کشميري‌ها كه در واقع جزو محله نوقان است. هزار سال پيش کتابي به نام «حدودالعالم من المشرق الي المغرب» مطلبي درباره نوقان نوشته که در آن معدني بوده که از آن ديگ سنگي مي‌ساخته‌اند. کتابي ديگر به نام جام جم از نوقان ذکري به ميان آورده و سپس ياقوت حموي در کتاب معروف خود «معجم البلدان» شرحي از نوقان داده و از ديگ‌هاي سنگي آن ياد کرده است. درباره وجه تسميه اين محل دو نظر وجود دارد: اوّل آنکه چون معدن سنگ بوده و از آن معدن استفاده مي‌کرده‌اند به نوکان يعني معدن جديد و نو تعبير شده و ديگر آنکه نوقانه گفته‌اند به دليل زاويه و پيچي که مجراي دو قنات را قبل از رسيدن به مظهر قنات به هم مربوط مي‌کرده است. در لغت‌نامه دهخدا ذکر شده که نوقان از بلاد طوس شهرکي در خراسان و مرقد مبارک علي‌بن‌موسي‌ الرضا«ع» است و آن‌جا مردمان به زيارت شوند و هم آن‌جا گور هارون‌الرشيد است و از وي ديگ سنگي خيزد. بر اساس آمارگيري سال 1275هـ.ش محله نوقان داراي 1445خانوار جمعيت، بوده است.

محله ارگ: يكي از محلات كوچك ولي بااهميت از نظر پايگاه اجتماعي ـ اقتصادي در محدوده بافت قديم شهر مشهد، محله ارگ مي‌باشد. نزديكي و مجاورت اين محله با مقر حكومتي (بناي ارگ) و سكونت عده‌اي از طبقات بالاي جامعه شهر در محله ارگ باعث اهميت محله شده است. علي‌رغم تخريب بناي ارگ قديم شهر مشهد، كوچه‌اي به نام كوچه ارگ وجود دارد. در مطلع‌الشمس ذكر شده كه محله ارگ، بين غرب و جنوب شهر واقع و خود ارگ در كنار اين محله متصل به باروي شهر است كه حصار آن از يك طرف همان حصار شهر است.

محله پاچنار: محله پاچنار كه هنوز حمام آن به نام پاچنار (يا در لهجه مشهدي حموم پاچنار) باقي است، شايد به مناسبت داشتن چنار يا چنارهاي بلند و بزرگ محله به اين اسم خوانده شده باشد. زيرا در مشهد چنارهاي عالي و كم نظيري وجود داشته كه بعضي از آنها مثل چنارهاي بالاخيابان به علت عمر چند صد ساله‌شان ضرب‌المثل شده بودند. محله پاچنار در شمال شهر و در خيابان عليا است. ولي آنچه كه در خصوص محله پاچنار مي‌توان گفت اينست كه اين محله در حد فاصل تپ‌المحله و بالاخيابان (پشت باغ نادري فعلي) قرار داشته و پس از احداث خيابان آزادي انسجام كالبدي آن با تپ‌الحمله گسسته شده است. كوچه‌هاي باريك و به ويژه حمام پاچنار (امام حسن عسكري«ع») از مشخصه‌هاي عمده آن مي‌باشد.

محله سرسوق (سرشور): به گفته تقي بينش، محله سرسوق قطعاً اسم ديگري داشته كه صنيع‌الدوله خواسته است آن را به شكل ادبي درآورد. سوق در عربي به معني بازار است ولي در لهجه مشهدي و زبان محاوره مردم، كمتر كلمات عربي به كار مي‌رود و اگر به حسب ضرورت مجبور باشند، آن را ساده و مختصر تعريف مي‌كنند. در مشهد كلمه «سر» به معني ابتدا و آغاز و گاهي بالا ديده مي‌شود. مانند سراب و سرشور، از طرف ديگر كلمه «سو» در لهجه مشهدي تقريباً به همان معني لغوي و اصيل فارسي استعمال مي‌شود مثل چهارسو. بنابراين سرسوق كه صنيع‌الدوله نوشته، احتمال دارد «سه سو» يا «سرسو» و يا غير از اينها باشد. گاهي نيز سر به معناي اوّل يا ابتداي و سرسوق به معناي ابتداي بازار است. همچنين در قديم به علت اينكه دسته‌هاي سينه‌زني و قمه‌زني از طريق بازار بزرگ (بخشي از بازار سرشور فعلي) براي زيارت وارد حرم مي‌شدند، پس از مراسم قمه‌زني كه همراه با جاري شدن خون از سر قمه‌زن‌ها بوده در حمام ابتداي سرشور كه حمام «سوسو» بوده، براي شستشو و غسل حمام مي‌كردند. لذا عده‌اي معتقدند به همين خاطر بازار به «سرشور» معروف شده است.

محله جديدها: اين محله در نزديكي محله عيدگاه واقع بود. در سال 1262هـ.ش/1883م در يك اغتشاش ضد يهود كه منجر به قتل 35 نفر يهودي به دست انبوه جمعيت شد، ساير يهوديان به اجبار مسلمان شدند و اين محله به نام جديد يا نو مشهور شدند. اين گروه به پيروي از پيامبر اسلام«ص» تظاهر مي‌كردند و در واقع مانند گذشته يهودياني معتقد بودند كه مراسم مذهبي خود را به جا مي‌آوردند و گاه و بي‌گاه عده‌اي را به مسجد مي‌فرستادند. يهوديان از ازدواج با مسلمانان خودداري مي‌كردند و ساختمان خانه يا حياط‌شان به يكديگر راه داشت. يهوديان مشهد تقريباً 4000نفر بوده لذا اين محله به نام محله جديدها (جهودها) مشهور شد. علّت كشتار يهوديان نيز اشتغال آنها به فعّاليت‌هاي نامشروع و مشروب‌ فروشي در محدوده فعلي بازار رضا«ع» و توهين آنها به مقدّسات مسلمانان بود. بنابراين مردم به محله يهودي‌ها هجوم برده و عده‌اي از آنها را به قتل مي‌رسانند؛ بقيه افرادي كه زنده ماندند به دين اسلام گرويده و مورد ضرب و شتم قرار نمي‌گيرند. حدود 200 خانوار از يهودياني كه اسلام آوردند با عنوان جديد از بقيه تفكيك شدند و در همان محله قديمي به زندگي خود ادامه دادند.

محله سرحوضان: حوض در لهجه مشهدي به معني آب‌انبار است و محله سرحوضان قطعاً در ابتداي حوض‌ها يا آب‌انبارهايي قرار داشته، آب‌انبار در مشهد به علت كمي آب اهميتي بسزايي داشته است. محدوده محله سرحوضان در مطلع‌الشمس چنين ذكر شده: اين محله نيز در جنوب شهر است كه اين محله و عيدگاه از طرف بقعه مجازي خيابان سفلي مي‌باشد و سرحوضان مابين خيابان و عيدگاه است.

محله غيرشمارها: در لهجه مشهدي «قرشمالا» نيز گفته مي‌شود و جزو محله‌هاي گمشده شهر مشهد است. فقط به قرينه توضيحي كه صنيع‌الدوله داده و نوشته، كوچه سياهان را مي‌گويند. ظاهراً در زمان او از آن محله بزرگ و اصلي تنها كوچه‌اي باقي مانده بوده است و تصور مي‌رود منظور همان كوچه «سياوون» پايين خيابان باشد كه با وجود تغيير نام، مردم تلفظ قديمي آن را حفظ كرده‌اند. اين كوچه در شمال شرقي حرم مطهر واقع شده، يك سر آن به فلكه طبرسي (شمال غرب) و سر ديگر آن به پايين خيابان متصل است. اين كوچه در واقع بازاري است كه پاسخگوي نيازهاي زائران مي‌باشد. بخشي از آن در طرح توسعه اطراف حرم تخريب شده است. صنيع‌الدوله در مطلع‌الشمس محله غيرشمارها را جزو محله نوقان ذكر كرده است.

محله مروي‌ها: اين محله در شرق شهر واقع و طپ‌المحله جزو اين محله است. اغلب سكنه اين محله مردمي هستند كه در دوره حكومت قاجاريه از مرو به مشهد آمده و ساكن شده‌اند، لذا محله به نام مروي‌ها مشهور است.

محله كشميري‌ها: به احتمال قوي اين محله در حدود نوقان بوده، زيرا بيشتر اقليت‌هاي ايراني از قبيل مروي‌ها و بخارايي‌ها در نوقان مي‌زيستند و هنوز هم در مشهد كساني هستند كه در نام خانوادگي‌شان كلمه كشميري و يا انتساب به شهرهاي خراسان بزرگ قديم باقي مانده است.

طپ‌المحله (تپ‌المحله): يكي از محلات قديمي شهر مشهد است كه در شمال و شمال غرب حرم مطهر حضرت رضا«ع» واقع شده، اين محله از شرق به محله نوقان، از جنوب به حرم مطهر و راسته بالا خيابان، از غرب به باغ نادري (خيابان شهيد رجايي) و از شمال به حصار شهر (بلوار راه‌آهن) متصل بوده است. تقي بينش در مقاله‌اي با عنوان محلات قديمي ‌شهر مشهد در خصوص وجه تسميه تپ‌المحله نوشته: طپ‌المحله (تپ‌المحله) با اسامي عربي گونه يا تلفظ عاميانه آن كه صنيع‌الدوله نوشته، هنوز در پايين خيابان موجود است و با آن كه بعضي مي‌گويند ته پل بوده اشتقاق آن كاملاً روشن نيست. اينكه محل قرارگيري اين محله در پايين خيابان بوده، اشتباه است. در كتاب انگيزه در خصوص وجه تسميه تپ‌المحله گفته شده: محل اوّليه تپه‌المحله 4ـ3 متر از كوچه‌هاي اطراف بلندتر بود در آن‌جا آثار هيچ قبري بيش از يك نسل باقي نمي‌ماند. همين كه ساختمان يكي كهنه و مخروبه مي‌شد، قبركن‌ها آن را درهم مي‌كوفتند و روي آن گور تازه‌اي مي‌ساختند و به خريدار ديگري مي‌فروختند. تا اينكه در طول چند قرن از مجموع آن قبرها، اين تپه مقدّس پديد آمده بود. به همين مناسبت محله مجاور قتلگاه را تپه‌‌المحله گويند. اينكه گفته شده مكان اوّليه اين محله، قبرستاني به نام قتلگاه بوده، اشتباه است. قتلگاه يا همان باغ رضوان سابق، يكي از قبرستان‌هاي معروف مشهد بوده كه در جنوب شرقي تپ‌المحله قرار داشته و بعد از تخريب فلكه حضرت در سال 1354هـ.ش تخريب گرديده است. تحقيقات ميداني به عمل آمده نشان مي‌دهد كه در اواسط راسته نوقان پلي سنگي وجود داشته و از اين پل در جهت غرب، كوچه‌اي فرعي به نام كوچه هفت در به علت وجود مسجد هفت در اين معبر، منشعب و يك محله مسكوني را به راسته نوقان متصل مي‌كرده است، چون اين محله در آخر اين پل سنگي قرار داشته، به تپ‌المحله نام‌گذاري شده يعني محله‌اي كه در انتهاي پل محله نوقان قرار داشته است. اين محله هنوز بافت سنّتي خود را حفظ كرده و داراي بازارچه‌اي است كه نيازهاي ساكنان و زائران را تأمين مي‌نمايد. مسجد و آب‌انبار مروي‌ها كه حدود 200سال پيش توسط سيدرضا بيك مروي ساخته شده، سمبل مركز تپ‌المحله مي‌باشد. مساجد و تكاياي ديگري از جمله مسجد ترك‌ها، كُردها، صاحبكار، حمام باغ، عرب‌ها، درخت توت، كفايي، شاهزاده قاسم، قصاب‌ها و حاج آقاجان در اين محله وجود دارند. بازارچه حاج آقاجان (شهيد آستانه‌پرست فعلي) در جنوب تپ‌المحله است در داخل بازارچه مرقد امامزاده سيّد فخرالدين، نوه امام سجاد«ع» معروف به قبر سبز نيز قرار دارد. تاريخ وفات ايشان 671هـ.ق مي‌باشد. آب‌انبارهاي متعددي از جمله حوض حاج باقر و حوض ترك‌ها در اين محله وجود دارد. تپ‌المحله محل سكونت ترك‌هاي آذربايجاني است. دو قهوه‌خانه به سبك آذربايجاني كه داراي قليان‌هاي بلند مي‌باشد، در اين محله وجود دارد. در ايّام سوگواري، دسته‌هاي عزاداري ترك از شمال كشور آمده و در اين محله استقرار مي‌يابند.

محله چاه نو: اين محله در حدود خيابان تهران (اين خيابان از آن جهت كه مسير اصلي مشهد به تهران بوده، به خيابان تهران شهرت يافته است) فعلي واقع بوده است. در لهجه مشهدي «چهنو» همان چاه نو است که بدون کسره اضافه و به اصطلاح به شکل اضافه مقطوع‌الحر تلفظ مي‌شود و هنوز در همان خيابان تهران و نزديک فلکه آب کوچه‌اي به نام کوچه چهنو باقي است و معلوم مي‌شود در زمان خود محله تازه تأسيسي محسوب مي‌شده و بعد از احداث چاه يا منبع آب جديدي به وجود آمده است. به اين نکته هم بايد توجه داشت که چون مشهد در اصل کم آب بود، احداث کاريز و قنات و چاه به منظور تأمين نياز عمومي، کار مهمي تلقي مي‌شده است کما اينکه در بين هفت محله‌اي که صنيع‌الدوله به نقل از حافظ ابرو نام برده، در دو محله نقش آب ديده مي‌شود. وجود آب‌انبارهاي بزرگ و عميق که هنوز آثار آنها در گوشه و کنار شهر باقي مانده، مي‌تواند مؤيد کمبود آب در مشهد باشد.

محله دستجرد: اين محله در شمال شرقي مشهد و در حدود نوقان بوده است. زيرا اراضي دستجرد در آنجاست و شايد شکل قديمي‌تر آن دستگرد بوده که بعدها معرّب شده و به شکل دستجرد درآمده است. گـَرد و کـَرد تقريبا به معني آباد است. و شايد به اين مناسبت به آن دستگرد گفته‌اند که بعد از توسعه مشهد به زور بازو و کمک دست، آباد شده است. علاوه بر محلات فوق محله کليميان و مسيحيان در محدوده جنوب غربي مشهد در نزديک دروازه ارگ وجود داشته که محل سکونت گروه‌هاي مسيحي بوده و کليساي انجيلي مشهد در همين محله بنا شده است.

محله قبرِ مير: اين محله در قسمت شمال شرقي مشهد و در داخل محله نوقان قرار گرفته، به علت دفن ميرمحمّدتقي رضوي مشهور به ميرشاهي در اين محله که در گذشته بقعه‌اي هم داشته قبرستان پيرامون آن قرار داشته است. اين قسمت از نوقان به قبر مير شهرت يافته است. البتّه در حال حاضر اين قبرستان تخريب شده و به جاي آن مدرسه‌اي به نام شهيد جعفرنيا ساخته شده است. يک مدرسه قديمي هم در آن محل وجود دارد که به آن مدرسه مير مي‌گويند. کوچه‌اي هم که قبرستان در آن واقع شده در حال حاضر به اين نام مشهور است. در اين محله بازاري هم بوده که در آن به فروش پارچه و فرش اقدام مي‌کرده‌اند. مردم اين منطقه در گذشته خود پارچه و فرش توليد مي‌کرده‌اند. علاوه بر کوچه مير کوچه‌هاي قديمي ديگري هم در محله وجود دارد؛ مثل کوچه لايق، کوچه کشميرها، کوچه طالبيان، کوچه صندوق‌سازان، کوچه تاجرها، کوچه سياه‌آب، کوچه باغ دولاب، کوچه کشميري‌ها. و امّا وجه تسميه كوچه‌هاي مذكور: كوچه كشميري‌ها را به علت به اينکه عده‌اي از اهالي بخارا و کشمير در اين کوچه اقامت داشته‌اند به اين نام مشهور شده است. کوچه لايق به اين دليل به اين اسم نهاده شده که در اين کوچه عالِمي به نام لايق سکونت داشته است لذا کوچه به نام وي مشهور شده است. کوچه صندوق‌سازان محل زندگي صندوق‌سازها بوده، لذا به اين نام مشهور گشته است. کوچه تاجرها، به علت سكونت تاجران لباس، پارچه، حنا، قالي و فرش در اين محله بوده است. عرض کوچه 5/2متر و تمام خانه‌هاي اين کوچه تخريب شده است. يکي ديگر از کوچه‌هاي معروف محله قبر مير، کوچه جواديه مي‌باشد که آقاي عابدزاده از بزرگان محل پس از خريد حيطه سبزي تصميم گرفت چهارده بنا به نام چهارده معصوم«ع» بنا کند از جمله حسينيه و مسجد جواديه كه در اين محله قرار دارد. چون در اين کوچه آقاي عابدزاده مسجدي به نام جوادالائمه«ع» ساخته، لذا کوچه به نام جواديه مشهور شده است. علاوه بر کوچه‌هاي قديمي، در اين محله مساجد و حمام‌هاي قديمي هم موجود است؛ از جمله مسجد طفلان مسلم، تکيه کرماني‌ها، مسجد امام خميني (مسجد قبر)، مسجد خرابي شام، مسجد حاجي رستم، مسجد حاج آخوند، مسجد درويش‌ها، مسجد موسي‌بن‌جعفر«ع» مي‌باشند. يکي ديگر از مکان‌هاي قديمي در اين محله، حمام کشميرها مي‌باشد كه قدمت آن حدوداً به 130 سال پيش مي‌رسد و در حال حاضر هنوز اين حمام داير و مورد استفاده مي‌باشد. علاوه بر اين حمام، حمام‌هاي ديگري هم در محله وجود دارد، مثل حمام حاجي قلي که داراي آب‌انبار هم مي‌باشد. در ساير نقاط اين محله، مساجدي وجود دارد، مثل مسجد داروغه، مسجد حوض‌انبار، مسجد ميرزاعلي نانوا، مسجد تبريزي‌ها، تکيه داروغه. در داخل کوچه اوحد منبع آبي به همين نام ـ اوحد ـ وجود دارد كه معتقدند قدمت آن به 120سال مي‌رسد. نکته‌اي که اينجا لازم است به آن اشاره شود اين است که در حال حاضر بيشتر منازل اين محله به علت قرار گرفتن در طرح نوسازي و بازسازي بافت پيرامون حرم حضرت رضا«ع»، تخريب شده و تعداد کمي منزل در اين محله باقي مانده است كه اهالي محل هم در حال کوچ از اين محله هستند ولي هنوز بقاياي منازل قديمي در اين محله ديده مي‌شود که در زمان‌هاي دور متعلق به افراد مرفّه و ثروتمند بوده است.

بالاخيابان و پايين خيابان: معبر عمده شهر قديم مشهد معروف به خيابان شامل دو قسمت به نام‌هاي «بالاخيابان» و «پايين خيابان» بود. اين خيابان در دوره حکومت شاه عباس کبير (1641ميلادي) احداث گرديده است و از دروازه بالاخيابان تا دروازه پايين خيابان امتداد دارد. عرض آن 22 ذرع (88/22مترمربع) مي‌باشد امّا طول آن از دروازه بالا خيابان تا درب صحن حرم مطهر حضرت رضا«ع» 1950ذرع (2028مترمربع) و از دروازه پايين خيابان تا درب صحن 850 ذرع (884 مترمربع) و از درب صحن تا درب ديگر صحن 100ذرع (104مترمربع) و از هر طرف صحن با امتداد 90 ذرع (6/93مترمربع) بست مي‌باشد. بدين ترتيب کل طول اين خيابان 2998مترمربع مي‌باشد. به قول کلنل سي.ام. مک.گرگور وجهه مشخص شهر مشهد خيابان است که کاملاً مستقيم است و درازاي آن حدود يک کيلومتر است. عرض آن در اصل هشتاد پا بوده ولي اکنون کاهش يافته است. اين خيابان به جز آن‌جا که به حرم مي‌رسد از ميان شهر عبور مي‌کند... گفته مي‌شود دو طرف خيابان در گذشته درختکاري شده بود ولي در حال حاضر تنها بالاخيابان به اين درخت‌هاي باشکوه آراسته است. رابري در وصف مشهد و خيابان اصلي شهر چنين مي‌گويد: ما از خيابان وسيعي که پايين خيابان نام داشت گذشتيم و رو به صحن شريف نهاديم. نهر عريضي که در وسط خيابان قرار دارد و به صورت مارپيچ از ميان شهر مي‌گذرد، منظره بسيار دلپذيري به شهر بخشيده است. در دو سوي اين شهر به فاصله‌هاي معين درختاني کاشته‌اند که مردم در زير سايه آنها مي‌آرامند و در واقع اين منظره است که مشهد را يکي از دلرباترين شهرهاي ايران مي‌کند. آن قسمت از خيابان را که در بالاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنون بالاخيابان (خيابان عليا) و آن قسمت از خيابان را که در پايين پاي حرم مطهر حضرت رضا«ع» قرار دارد به عنوان پايين خيابان (خيابان سفلي) مي‌نامند.آب نهر خيابان به وسيله اميرعليشير نوايي وزير با تدبير و دانشمند سلطان حسين بايقرا با بازگرداندن آب چشمه گيلاس از طوس به سمت مشهد تأمين گرديد که نقش عمده‌اي در رونق شهر مشهد و همچنين در رکود شهر طوس به عهده داشت. در حال حاضر پايين خيابان به نواب صفوي و بالاخيابان به نام آيت‌ا... شيرازي تغيير نام يافته است.

محلات قدیم شهر مشهد

مطالب مشابه :

نقشه جامع محلات شهر مشهد

مشهد - هویت کالبدی - مشهد در دوره پهلوي دوم

معرفی شهر جدید گلبهار

مشهد به اصفهان مسير اول 1168 كيلومتر، مسير دوم1124 كيلومتر، مسير سوم 1250مسير چهارم 1235 كيلومتر

مسيرهاي گردشگري عمومي استان مرکزی

محلات قدیم شهر مشهد